Korte inhoud: Geschiedenis van de Moslimbroederschap sinds de oprichting in 1928 tot na de Arabische opstanden. Zowel de ontwikkelingen in Egypte als daarbuiten worden gevolgd. Stelling van het boek: De Moslimbroederschap is een opportunistisch gezelschap, dat zich vaak heeft aangepast aan de veranderende omstandigheden.
Stijl: Licht academisch. Weinig anekdotisch of persoonlijk.
Geschikt voor: studenten Midden-Oosten.
Is de Moslimbroederschap op sterven na dood? Of zijn de jongste verwikkelingen in Egypte slechts een nieuwe episode in de veelbewogen geschiedenis van wat misschien wel de belangrijkste islamistische organisatie is?
Rond de Moslimbroederschap hangt altijd een min of meer mysterieuze waas. Wat is eigenlijk het doel van deze beweging? Is die beweging gevaarlijk, en voor wie dan?
Die vragen kregen een urgente lading na de Arabische opstanden: in verschillende landen werd de Moslimbroederschap, via hun diverse politieke takken, de machtigste in Egypte en Tunesië, terwijl ook in de Syrische oppositie de Moslimbroeders een grote rol spelen. Het moment van de Moslimbroeders, waar ze decennia op hadden gewacht, leek aangebroken.
De val van de Egyptische president Mohammed Morsi (niet in dit boek opgenomen) in juli 2013 gaf dat verhaal weer een andere drastische wending. De overgang van oppositie naar de macht was toch niet zo eenvoudig. Nu (augustus 2013) lijkt de beweging in Egypte weer naar een ondergronds bestaan gedwongen te worden.
De Moslimbroederschap kwam op uit verzet tegen de westerse overheersing van het Midden-Oosten. Daartegen over moet de islam worden gesteld. ‘Islam is de oplossing’. Dat was de simpele boodschap, wat er ook gebeurde in het Midden-Oosten. Het is tegelijk misschien ook de kernopvatting van alle islamistische bewegingen: de antwoorden op ongeacht welke vraag ligt in de islam. Dat dit als handleiding voor de praktische politiek tekort schiet is in Egypte op spectaculaire wijze bewezen.
De oorsprong en grootste kracht ligt in Egypte. Maar de Broederschap is een internationale organisatie, al is een van de raadsels in hoeverre de verschillende takken gehoorzamen aan opdrachten vanuit Caïro. De opperste gids (murshid) heeft de morele verantwoordelijkheid, maar niet de dagelijkse leiding.
Ook in Europa ontstonden vertakkingen, waarvan de vader van de bekende theoloog Tariq Ramadan, een van de oprichters is. Maar volgens de schrijver blijft de invloed van de Ikhwan op de Europese moslims beperkt.
De Saoediërs, in de jaren vijftig en zestig enthousiaste ondersteuners van de Broederschap, steunden deze expansie van harte. Islamisme leek een goed alternatief voor nationalisme. De verhoudingen zijn sindsdien veranderd, nu ziet het Saoedische koningshuis de Broederschap als een bedreiging voor de traditionele verhoudingen.
De Egyptische leiders hebben een ambivalente verhouding met de Broederschap gehad. In 1954 verbood Nasser de Moslimbroederschap, na een korte periode van samenwerking. Nasser werd in hetzelfde jaar doelwit van een aanslag. Of en in hoeverre de broederschap betrokken was, is niet duidelijk. Maar de repressie was er niet minder om. Het leidde tot radicalisering, met de ideeën van Sayyid Qutb, als de meest invloedrijke. Hij vond dat de leiders van Egypte zich in een staat van onkunde bevonden. Het was daarom gerechtvaardigd de wapens tegen hen op te nemen. Hij wordt gezien als een van de belangrijkste ideologische grondleggers van het islamistisch terrorisme.
Qutb werd in 1966 opgehangen. Binnen de Moslimbroederschap leidde de opvattingen van Qutb tot een scheuring. De toenmalige leider van de beweging weersprak de ideeën, en bracht die terug op de gematigde koers van de oprichter.
President Sadat, de opvolger van Nasser, zocht verzoening met de Moslimbroederschap en liet islamistische activisten vrij spel, onder andere op de universiteiten. De Broederschap absobeerde de nieuwe al-Jamaat al-Islamiya. Het leidde tot de afsplitsing van andere, gewelddadige groepen. Niet dat de al-Jamaat principieel tegen geweld was, het was een kwestie van strategie en timing. De komst van deze nieuwe groep maakte de MB veel politieker. In deze periode begon de organisatie ook sociale diensten te verlenen.
In 1981 trad Sadat op tegen de islamisten, inclusief de Moslimbroederschap.
in 1984 zwoer de Broederschap het geweld af. Dat was ook het jaar dat leden voor het eerst het parlement betraden. Toch was de hervormingsbeweging van de MB in deel maar schijn. Achter de schermen bleven hardliners de dienst uitmaken. De spanningen met de hervormers bleven bestaan. Een groep trad uit de MB en richtte een eigen partij op, tot verbijstering van de oude garde. (De nieuwe partij kreeg geen toestemming om deel te nemen aan verkiezingen.)
Binnen de Moslimbroederschap bestond geen democratie, wat de vraag oproept of zo’n partij in een democratie kan functioneren. De verhouding met democratie bleef altijd problematisch, om het voorzichtig uit te drukken, ook nadat de MB aan de macht kwam.
In 2004 stelde de organisatie een bijzondere rol te hebben. “Die missie is het vestigen van Allah’s sharia omdat we geloven dat dit de effectieve manier is om aan het lijden en problemen een einde te maken.” Ook het uitsluiten van vrouwen en kopten als president duidt op een zeer beperkte opvatting van democratie.
In 2010 stonden de hervormingsgezinden in de MB er slecht voor. Een van de meest prominente hervormers, Aboul Fotouh, verliet de partij. (Later werd hij presidentskandidaat, met een redelijk hoog percentage van de stemmen.)
Hetzelfde jaar waren er verkiezingen in Egypte. De Moslimbroederschap-kandidaten verloren allemaal in de eerste ronde. De politiek leverde opnieuw een teleurstelling voor de MB op.
In Syrië vocht de Broederschap een harde strijd uit tegen Hafez al-Assad, zoals ook beschreven in het boek De poorten van het paradijs. Het werd een fiasco, met het bloedbad van Hama werd duidelijk dat de Broederschap een gevecht was aangegaan dat het niet kon winnen.
Maar de Arabische Lente leek de grote herkansing voor de Broeders. Na de kat uit de boom te hebben gekeken in Egypte gooiden de Broeders hun organisatiekracht achter de opstand tegen Mubarak. Ze wisten dat ze weerstand opriepen, dus later deden ze verschillende beloften om hun eigen macht in de perken te houden. Ze zouden niet streven naar een meerderheid in het parlement, geen presidentskandidaat naar voren schoven. Maar deze beloftes werden snel vergeten.
Een niet onbelangrijk punt in de ontwikkeling is dat ook de salafisten leken te profiteren van de opstand en daarvoor. Er was dus een geduchte concurrent op de islamistische markt, met een nog ‘zuiverder’ interpretatie van de islam. Dit is misschien nog wel een wat onderbelicht aspect van de Egyptische crisis. In hoeverre voelde de MB zich opgejaagd door de salafisten?
Een ander probleem, volgens de schrijver van dit boek, waren de hoge verwachtingen van de Moslimbroeders. Ironisch genoeg gaven critici van Morsi dat beeld ook, met de Morsi Meter
die nauwkeurig bijhield of Morsi al zijn verkiezingsbeloften wel nakwam.
“Hoe lang diegenen die de Broederschap hun stem hebben gegeven, de beweging blijven steunen, moeten we zien,” schreef Pargeter al. Maar ter nuancering wordt aangevoerd dat dit het moment was van de Broederschap die meer dan ander de steun genoot. Dat moment, kunnen we nu concluderen, is voorbij en die steun is er niet meer.
De omgang met democratische en praktische verwachtingen bleek een te harde leerschool voor de Moslimbroeders. Morsi en de zijnen verkeken zich op de vorming van een nieuwe alliantie, van ontstemde burgers die hun leven niet beter zagen worden, liberalen die buitenspel gezet werden door de Moslimbroeders, en het leger, dat de meer ideologische kanten van de politiek van Morsi (zijn al dan niet vermeende steun voor jihadisten) niet accepteerde.
Is de Moslimbroederschap in staat zich nog een keer te transformeren? Of moeten we het islamisme scharen in de rij van failliete ideologieën, als fascisme en communisme? Wat dat betreft is het vanuit historisch oogpunt misschien wel jammer dat het experiment maar kort duurde. Nu zullen de Moslimbroeders altijd kunnen beweren dat ze de kans niet hebben gekregen.
Geen reacties