Is corruptie het grootste politieke probleem van de mensheid? Daar valt best wat voor te zeggen. De landen met veel ellende (geweld, wanorde, gebrekkige gezondheidszorg, onderwijs etc.) zijn vaak ook landen met een hoge graad van corruptie. Het faciliteert allerlei andere vormen van criminaliteit, zoals smokkel van mens, dier en illegaal goed. Het ontzegt mensen de mogelijkheden om hun bestaan te verbeteren, omdat met corrupte ambtenaren en politici er geen bestaanszekerheid is. Corruptie kan van de hoogste gezagsdrager, het staatshoofd of regeringsleider, naar de simpelste beambte om zich heen grijpen. Het kan terrorisme en andere vormen van extremisme aanwakkeren.
De Amerikaanse Sarah Chayes trok haar conclusies over de verwoestende effecten van corruptie tijdens de eerste fase van haar verblijf in Afghanistan. Ze kwam aanvankelijk na de inval van de Amerikanen als verslaggever, maar vestigde zich als hulpverlener en ondernemer. Ze zette in Kandahar een fabriekje op, maar merkte al snel dat zonder steekpenningen er op er amper zaken te doen waren. In haar eerste boek over Afghanistan heeft ze aangrijpend geschreven over haar ervaringen. Dit boek is voor een deel een vervolg daarop.
Ze zag hoe demoraliserend corruptie was voor haar Afghaanse werknemers. Zelfs zo ver gaat het dat deze leidt tot sympathie voor de Taliban. De corruptie van het regime produceert de tegenstander. En de Amerikaanse steun maakte het nog erger, door te vertrouwen op de corrupte functionarissen die met hun acties de voedingsbodem voor extremisme creëren.
Dus wat kon hier aan gedaan worden? Chaves gaat lezingen houden voor de Amerikaanse militairen. Na verloop van tijd wordt ze gevraagd als adviseur voor ISAF, de internationale militaire coalitie. Ze komt in een hele nieuwe wereld terecht, in het Pentagon en in de omgeving van de Amerikaanse bevelhebbers van ISAF, zoals Stanley McCrystal. Haar missie: duidelijk maken dat het bestrijden van corruptie essentieel is. Ze krijgt steun van de Nederlandse luitenant-kolonel Piet Boering. Ze ontwikkelen een anti-corruptiestrategie, met onder andere het plan om corruptienetwerken net zo in kaart te brengen als de netwerken van de Taliban. En plannen om corruptie te straffen, al was het maar door corrupte functionarissen niet naar de VS uit te nodigen.
Chayes gaat verder met het analyseren van de corruptie. Het geld gaat niet van de top naar beneden, maar van beneden naar boven. De ondergeschikten worden in ruil daarvoor beschermd. In plaats van een falend bestuur is er een goed werkende machinerie, alleen is het doel vooral om zoveel mogelijk fondsen weg te zuigen.
Maar als snel stuit Chayes op obstakels. Want hoe konden de Amerikaanse militairen corruptie bestrijden als hoge functionarissen, zelfs de toenmalige president Karzai, betaald worden door de CIA? En de Afghaanse netwerken van loyaliteit kwamen in verzet als er ook maar een ondergeschikte werd gearresteerd.
Op den duur raakte Chayes gedesillusioneerd over de Amerikaanse vastberadenheid om corruptie te bestrijden. Het idee bleef dat bestrijden van opstandelingen belangrijker was. Het inzicht dat corruptie de voedingsbodem is, landde niet. Er werd nooit naar de klachten van de Afghanen geluisterd.
Chayes betrekt een aantal andere landen: Egypte, Tunesië, Nigeria, Oezbekistan bij haar verhaal. Daar heeft ze, weer meer als journalist, onderzoek gedaan. Ze schetst ook hier een beeld van corruptie als een ondermijnend systeem en dat zijn eigen weerstand oproept. Zie hier de kaart van Transparency International met de indicaties van corruptie.
Ze heeft haar boek doorspekt met citaten uit vaak eeuwenoude handleidingen voor vorsten, de zogeheten vorstenspiegels, zowel uit Europa als uit het Midden-Oosten, wijsheden die blijkbaar altijd van toepassing blijven. “Geen daad en geen woord is gratis en niemand houdt zijn mond dan tegen betaling,” schreef John Salisbury in de twaalfde eeuw. Ze maakt historische uitstapjes naar de Nederlanden ten tijde van de Opstand en de revolutionaire Verenigde Staten, opstanden in zekere zin tegen corruptie of in ieder geval onterechte belasting.
Is corruptie de verklaring van alle ellende? Nee, uiteraard niet. Chayes stelt dat ook niet, maar geeft corruptie terecht wel een grote rol in veel van de lastigste challenges vandaag de dag. Maar het bestrijden van corruptie is niet erg sexy (net zoals het hoofdstuk waarin Chayes allerlei mogelijke remedies opsomt nogal saai is). Ze ontvouwt ook een theorietje waarom het niet zo populair is om over corruptie te spreken: voorstanders van staatsingrijpen hebben het er liever niet over en tegenstanders zien er de bevestiging van hun gelijk in. Maar misschien nog wel meer is een vrij hoge mate van corruptie de gewone toestand van de wereld. Men went eraan.
Voor de Amerikanen ligt de militaire aanpak van opstand meer voor de hand dan een trage opbouwmissie in lastige landen. Misschien heeft de EU wel een betere reputatie op dit punt, hoewel de werkelijkheid nog zeker te wensen overlaat, als we de ontwikkelingen in Oost-Europa en bijvoorbeeld Griekenland zien.
Wat zou het effect zijn als veel meer inspanning wordt gericht op het bestrijden van corruptie? Duidelijk is dat in corrupte landen de inspanningen van andere landen als water door woestijnzand kunnen wegvloeien. Zie bijvoorbeeld de opbouw van het Iraakse leger, ten koste van miljarden dollars. Zijn er eigenlijk voorbeelden van landen waar corruptie zeer sterk is afgenomen?
Zo roept dit boek tal van interessante vragen op. Chayes geeft corruptie een gezicht, stelt de analyse en trekt de (ook soms nogal ruwe ) historische vergelijkingen. Een aanrader.
Lees ook de recensie van haar eerste boek, De terugkeer van de chaos.
Geen reacties