Moet de utopie nieuw leven worden ingeblazen? Hans Achterhuis, lang een verklaard tegenstander van de utopische gedachte, vindt nu van wel. Maar dan wel met mate.
Sinds Thomas More in 1516 zijn boek Utopia liet verschijnen is de zoektocht naar een betere wereld gaande. Dit boek biedt een beknopt overzicht van de discussies over utopieën, die maar vaak mislukten of uitliepen op gewelddadige dystopieën.
Tijdgeest
Koning van Utopia is ook een gedeeltelijke intellectuele autobiografie van de voormalige Denker des Vaderlands. Hij toont hoe hij (ook) een vertegenwoordiger van de tijdgeest was. In de jaren zeventig was hij positief over Mao Zedong en hield diens utopische teksten ‘grotendeels voor waar en waarachtig’. Na de val van de Muur bekritiseerde hij het utopische denken en argumenteerde dat dit naar een totalitaire samenleving zou leiden. Een paar jaar na de financiële crisis leverde hij kritiek op het ongeremde kapitalisme in Utopie van de vrije markt.
Ook in dit boek stelt hij zich voor als vertolker van de tijdgeest. ‘De tijd’ is ‘rijp’ voor een herijking van het utopische gedachtegoed, aldus Achterhuis.
Basisinkomen
Hiermee komt hij dus terug op zijn eerdere verwerping van het utopisme. Hij ziet ruimte voor wat hij mini-utopieën noemt of ‘utopietjes’. Niet de grootschalige, totale en totalitaire blauwdrukken die worden ingeluid door radicale breuken met het heden, maar kleine, bescheiden stappen naar verbeteringen. Geen revolutie, maar een revolte.
Hij omarmt bijvoorbeeld het idee voor een basisinkomen, in navolging van Rutger Bregman, de schrijver van Gratis geld voor iedereen. ‘Er is geen belofte van een paradijs,’ schrijft Achterhuis over de plannen. Maar hij onderzoekt de ideeën en de toch tamelijk wilde claims van Bregman niet echt kritisch. Die belooft dat ‘iedereen’ baat heeft bij het basisinkomen en dat ‘iedereen rijker’ wordt. Juist het idee dat iedereen er op vooruit gaat, zonder echt openlijk te zijn over de kosten en lasten, lijkt me de klassieke utopische valkuil. Dat gaat volgens het stramien: Mijn plannen zijn het beste voor de mensheid, waarom ziet niet iedereen dat in?
Verliefdheden
Achterhuis geeft een aantal karakteristieken van de utopie die zeer nuttig zijn voor de analyse daarvan. Een utopie moet haalbaar en plausibel zijn. Voorwaarden daarvan zijn het regelen van seksuele en amoureuze relaties, de ideologie moet bepaald zijn en er moet toezicht zijn op die regelingen. (Geen wonder dus dat veel van het drama in de dystopische romans 1984, Brave New World en Wij zich ontspint via de verliefdheden van de hoofdpersonen.)
Verfrissend is Achterhuis’ houding ten opzichte van de techniek. Tal van filosofen hebben die als een bedreiging voor de ware aard van de mens gezien. Door de techniek raken we vervreemd. Maar de mens staat altijd al deels buiten zichzelf en is ‘van nature kunstmatig’, betoogt hij. We hoeven dus niet overdreven bang te zijn voor de rol van techniek.
In de loop van dit boek krijgt ‘utopie’ veel verschillende betekenissen. Is ieder streven om ‘de wereld te verbeteren’ utopisch? Is ieder idee waarvan tegenstanders zeiden dat het utopisch was, utopisch? Bijvoorbeeld de afschaffing van slavernij of de emancipatie van vrouwen. Door het begrip op te rekken ontstaat ruimte, maar ook spraakverwarring.
De bron van de verwarring, en daar schrijft Achterhuis mooi over, ligt voor een deel bij geestelijk vader van Utopia, Thomas More. De tekst van More is raadselachtig en leent zich voor verschillende interpretaties. Was More wel een voorstander van de zaken die hij in het zogenaamde land Utopia beschreef, zoals het delen van alle bezit en de vrijheid van godsdienst? Dat is onwaarschijnlijk. Of was het satire? Achterhuis worstelt met de tekst van More, lag er wakker van. More schreef geen utopie, stelt Achterhuis.
Worsteling
Nu waren daar wel hints voor. Want Utopia betekent behalve ‘goed land’ ook ‘nergensland’. Bedoelde More niet dat de utopie, de ideale wereld, niet bestaat? We blijven op zoek naar Utopia, maar het is niet te vinden.
Toch wil Achterhuis (en hij niet alleen zoals blijkt uit het Belgische boek Nergensland ) idealen aan de tekst van More ontlenen. De utopie of de reputatie van More moeten gered worden. Maar waarom geen genoegen nemen met een wat ambivalenter en misschien ook historischer beeld?
Dit is een fraai boek, dat veel stof tot nadenken biedt. Met zijn persoonlijke benadering geeft Achterhuis mooi de geestelijke worsteling weer van iemand met idealen voor een betere wereld terwijl hij ook bevreesd is voor herhaling van fouten uit het verleden. Een worsteling blijft het.
Dit boek is genomineerd voor de Prinsjesboekenprijs. Zie hier voor besprekingen van enkele andere genomineerden.
Geen reacties