Interessante, maar niet licht te verteren onderbouwing van de stelling dat ook na de Franse revolutie religie en politiek met elkaar op allerlei manieren in wisselwerking bleven. Een aanval vanuit conservatieve hoek op zowel de utopisten, die met hun politieke religie steeds weer teruggrijpen op christelijke beelden, als op liberalen die religie totaal denken te kunnen uitbannen uit de politiek.

Zoals in de meeste historische werken bevat dit boek weinig boodschappen voor het heden, schrijft Burleigh. Het tegendeel is uiteraard waar. Het boek is nog het meest een lange, historische voetnoot bij de debatten over normen en waarden, bezielende verbanden en dergelijke die Nederland en een groot aantal andere landen sinds de aanslagen van 11 september bezighouden.
In zijn inleiding komt zelfs Rita Verdonk, voormalig minister van Integratie en Vreemdelingenzaken, ter sprake die nieuwe Nederlanders middels een videotape met bollenvelden, Willem de Zwijger, molens en topless vrouwen kennis van de Nederlandse mentaliteit wil laten opdoen. Het is een zuiver voorbeeld van wat Burleigh ‘burgerreligie’ noemt.
Burleighs werk is ook zeer bruikbaar in discussies waarbij de geschiedenis van het moderne Europa als de onverbiddelijke opmars van verlicht, rationeel denken wordt gezien, waarin voor religie geen plaats en waardoor ‘wij’ de scheiding van kerk en staat kennen, die zo zegenrijk is. Hier ontstaat een veel diffuser beeld van christelijke socialisten, messianistische utopisten, nationalistische geboden en heilige alliantie van troon en altaar.
Probleem is wel dat er een containerbegrip ontstaat waardoor Burleigh gedwongen wordt een vrij compleet en complex overzicht te geven van de Europese politieke ideeëngeschiedenis. Iedere discussie over waarden zal in het door Christendom zo sterk beïnvloede Europa een religieuze connotatie krijgen. (Hier nog een ‘geschiedenisles’ van Burleigh: besteed in het onderwijs minder aandacht aan de Tweede Wereldoorlog en meer aan het christendom en de oorzaken van secularisering.)

  Waardering:   Michael Burleigh, Eartly Powers. The clash of religion and politics in Europe, from the French Revolution to the Great War
Vertaald als: Aardse machten.