Het had weinig gescheeld of de vaderlandse muziek was verrijkt met een ‘ Minister Colijnmarsch’, gecomponeerd ter gelegenheid van de zeventigste verjaardag van de premier en leider van de anti-revolutionaire partij. Maar Hendrikus Colijn liet, na enige interesse getoond te hebben, weten dit toch geen goed idee te vinden.Er zijn in Schipper naast God, het tweede deel van de Colijn-biografie van VU-historicus Herman Langeveld meer voorbeelden te vinden waar de politicus zich net op tijd of na een korte dwaling bedacht. Zo toonde hij in de jaren dertig warme belangstelling en waardering voor het fascisme van Mussolini. Maar hoewel hij bleef vinden dat de regering minder afhankelijk zou moeten zijn van het parlement, heeft hij nooit geprobeerd het politieke systeem op radicale wijze te veranderen. Na het begin van de bezetting publiceerde hij de brochure Op de grens van twee werelden, waarin hij er vanuit ging dat Duitsland voorlopig het vasteland van Europa zou beheersen. Nederland moest zich daar maar bij neerleggen. Een half jaar later had hij dit idee verlaten, waarbij niet helemaal duidelijk wordt hoe dat zo snel heeft kunnen gebeuren.

Dit boek trok al veel aandacht door het nieuws over de affaire met Hella Schultz, een Duitse vrouw die Colijn met succes chanteerde. De kwestie, vol politieke en financiële vertakkingen, wordt zeer uitvoerig beschreven. De lezer trekt daaruit de conclusie dat de staatsman met haar in een ‘ ongepaste’ verhouding stond, maar de schrijver doet dat niet met zoveel woorden. Bij de beoordeling van Colijn als politiek leider trekt de nogal academische en afstandelijke biograaf Langeveld wel degelijk zelf conclusies en die liegen er niet om. Hij velt uiteindelijk een vernietigend oordeel over Colijn. Op vier punten maakte die cruciale beoordelingsfouten. De eerste misrekening was dat Nederland te lang vasthield aan de gouden standaard, waardoor de economische crisis verscherpt werd. Colijn had op dit punt een halsstarrige, dogmatische overtuiging. Daarnaast bleef Colijn lang, tot in 1940, er van overtuigd dat Nederland weinig gevaar liep, en ook in een eventuele strijd neutraal zou kunnen blijven, net als tijdens de Eerste Wereldoorlog. Niet Nederland, maar Nederlands-Indië liep gevaar, was de overtuiging van Colijn, die de versterking van de Indische defensie dan ook eerder ter hand nam dan die van het grondgebied in Europa. Ook al was er misschien niet zo heel veel mogelijk, Colijns beleid leidde er mede toe dat Nederland in 1940 op alle fronten onvoldoende voorbereid was op een Duitse aanval en bezetting. In huidige politieke termen was zijn beleid ‘ laks en naïef’. Hij hield zo vast aan de traditionele neutraliteitspolitiek dat hij zelfs dacht dat Nederland geen keuze zou hoeven maken als het op strijd tussen de westerse democratie en het fascisme aankwam

Colijn, die zijn loopbaan in de kolonie was begonnen, was er van overtuigd dat de band tussen Nederland en Nederlands-Indië zou voortbestaan, zonder grote aanpassingen. Kort na de oorlog – Colijn heeft het niet meer mogen meemaken – bleek dat ook een misvatting.

Tot slot boekte Colijn ook in de binnenlandse politiek geen onverdeelde successen. Hij was niet in staat om de door hem gewenste ‘ brede coalitie’ van confessionele en liberale partijen in stand te houden. Het lijkt er op dat hij aan het eind de greep geheel verloor. Zijn laatste kabinet zat slechts twee dagen en haalde bij het eerste optreden in de Kamer al bakzeil. Hoewel het nogal academisch is geschreven, biedt de biografie van Colijn een fascinerend verhaal van de mogelijkheden en problemen van de sterkste politiek leider in het Nederland van de jaren dertig. Nauwgezet worden mythes weersproken en affaires ontrafeld, waarbij de reputatie van Colijn niet gespaard blijft.

Eerder verschenen in het Parool
Waardering:

Herman Langeveld: Schipper naast God. Hendrikus Colijn 1869-1944