Heksen hebben nooit bestaan. Deze nuchtere constatering is een van de belangrijkste stellingen in dit grondige en intrigerende boek van Norman Cohn.
Nu kan dat een open deur lijken, maar zelfs allerlei gewaardeerde en veel gelezen historici hebben gemeend dat er toch wel zoiets als heksenkringen hebben bestaan. Waar er zoveel verhalen over heksen de ronde deden, moest er natuurlijk een kern van waarheid achter zitten.
Maar in de analyse van Cohn blijft er van al hun redeneringen en mooie verhalen over vruchtbaarheidcultussen en sabbats niets over. Heksen zijn ontsproten aan het brein van de jagers erop. En de mythes die daaraan ten grondslag gaan ver terug, tot de tijd van de vervolging van de christenen door de Romeinen en zelfs daarvoor.
In die mythes zitten een aantal standaardelementen: orgieën, kannibalisme (van de kinderen die van die orgieën de vrucht waren), het aanbidden van de duivel. Steeds keren deze zaken terug. De inquisteurs rusten pas als over deze zaken een bekentenis is afgelegd. Maar keer op maakt Cohn duidelijk dat het hier om fantasie gaat. Zonder deze collectieve fantasie geen heksenjacht.
In de late middeleeuwen komt het bedrijven van het kwaad, het maleficium, daar bij. De rolverdeling verandert ook. Waar eerst de duivel de knecht van de ketters was, werd hij later de baas.
Cohn heeft een vrij simpele methode om aan te tonen dat heksen niet bestonden. Iedere verwijzing naar onmogelijke zaken, zoals het vliegen door de lucht, maken voor hem een verklaring helemaal ondeugdelijk. Dat is wel erg rigide, het is in theorie natuurlijk mogelijk dat een ander deel van de beweringen wel klopt.
Daar staat tegenover dat zijn ontleding van andere historische werken werkelijk zeer grondig is. Hij verpulvert de argumenten van deze tegenstanders.
Daarbij geeft hij (in dit overigens stokoude boek) ook een zeer schilderachtig en smeuïg beeld van de aanloop naar de heksenjacht. We ontmoeten wankelmoedige pauzen, niets ontziende inquisteurs, toegeeflijke maar ook koelbloedige verdachten die allerlei martelingen ondergaan, diep gelovige kruisvaarders die opeens als ketters vervolgd worden en ook de incubi en succubi, demonen in menselijke gedaante die de de vleselijke liefde met mensen bedrijven.
Economische motieven speelden vaak een belangrijke rol bij de vervolging van ketters. De bezittingen van de vervolgden vielen toe aan de autoriteiten. Maar geloofsijver was de belangrijkste reden. De heks was daarbij niet alleen niet menselijk, maar in de ban van de duivel. Alle middelen waren daarom toegestaan.
De heksenjacht die haar hoogtepunt vond in de zestiende eeuw en doorwoedde tot aan het eind van de zeventiende eeuw wordt in dit boek niet beschreven. Cohn waagt zich ook niet aan een gok van het aantal slachtoffers. Hij schrijft wel dat schattingen van honderdduizenden doden overdreven zijn en geeft zijn karakterisering. De heksenjacht was een massamoord uitgevoerd door een bureaucratie die heilig geloofde in eigen denkbeelden.
Cohn schreef ook het fantastische boek The pursuit of the millennium, waarin de stromingen die het einde der tijden zagen naderen centraal staan. Dit vormt samen een tweeluik dat een inzicht geeft in zeer belangrijke en duistere drijfveren van de westerse geest, waarvan de effecten nog op allerlei manieren voelbaar zijn. Verlossing en verkettering zijn de ingrediënten van religieuze en politieke bewegingen die geweld en moord op grote schaal rechtvaardigen. Dit is de Black Mass in zijn oorspronkelijke betekenis.
Hij schikt ook niet terug voor die parallelen met de twintigste eeuw die een voorzichtiger historicus had genegeerd. Zo trekt hij een rechtstreekse vergelijking met recentere massamoorden. Eerst dachten grote groepen dat er heksen bestonden die het kwaad verspreidden. In de jaren dertig van de vorige eeuw dachten veel Duitsers dat Joden de wereld beheersten en veel Russen dat Trotskisten op grote schaal sabotage pleegden.
Hij besluit zijn boek met een ‘psycho-historische speculatie’. De fantasie van promiscue kannibalen gaven een totale omkeer van de geldende waarden weer, alle taboes werden daarin doorbroken. Het thema van de infanticide komt volgens deze poging tot verklaring voort uit onderbewuste kannibalistische gevoelens uit de kindertijd en dat van de ongeremde seksualiteit vindt zijn oorsprong in de afkeurende houding van de kerk. Men zocht zondebokken om de woede over de eigen repressieve houding op te koelen. Toch niet zo heel speculatief?
Norman Cohn, Europe’s inner demons. The demonization of Christians in Medieval Christendom (1976)
Geen reacties