Vanaf de jaren zeventig werd het gebruik van lood in benzine om gezondheidsredenen teruggedrongen. Lood kan allerlei gezondheidsklachten opleveren, van miskramen tot hoofdpijn. Maar een onverwacht gevolg was dat geleidelijk de criminaliteit daalde. Lood kan namelijk ook leiden tot gedragsproblemen, vooral bij kinderen en die kunnen decennia aanhouden.
Dit is een van de vele onbedoelde gevolgen in het boek van Maarten Reijnders. Weliswaar was het doel van het beleid om vergiftiging terug te dringen, niemand had voorzien dat ook de misdaad zou afnemen. Overigens was ook het vrijere abortusbeleid in de VS van invloed op de misdaadcijfers.
Meer Cambodjaanse weeskinderen
Onbedoelde gevolgen zijn overal, als je er oog voor hebt. De voorbeelden komen uit veel verschillende situaties. Neem het verlangen van westerse toeristen om kinderen in weeshuizen in Cambodja te helpen. Dat heeft er toe geleid dat er steeds meer ‘wezen’ kwamen, die er natuurlijk niet te goed uit moesten zien om het medelijden van de westerlingen op te wekken.
In zijn boek brengt Reijnders een groot aantal voorbeelden van onbedoelde gevolgen in kaart. Vaak gaat het om beleid dat averechts uitpakt. Neem de maatregel van wijlen burgemeester Eberhard van der Laan om coffeeshops die beschoten werden te sluiten. Het is aannemelijk dat dit leidde tot een stijging van het aantal beschietingen. Een paar schoten en dan was een concurrent maanden gesloten. Zijn opvolger Femke Halsema brak met dit automatisme en besloot na ieder incident of een coffeeshop wel of niet gesloten zou worden. Het aantal beschietingen nam eerst af. Maar zou een onbedoeld gevolg kunnen zijn dat het aantal explosies bij coffeeshops is toegenomen?
Brexit
Oorzaak en gevolg zijn soms lastig vast te stellen. Reijnders, die eerder over complotdenkers schreef, is hier in dit boek een beetje losjes mee om gegaan. Zijn toegankelijke en vermakelijke boek is meer een levendige inventarisatie van onbedoelde gevolgen dan een systematische analyse van het verschijnsel. Zo is het bijvoorbeeld eenvoudig een onderscheid te maken tussen onbedoelde gevolgen die positief uitvallen, die een verslechtering betekenen of een pervers effect.
Soms is de keten van gebeurtenissen wel erg lang, zoals tussen de dronkenschap van een Labour-parlementariër en de Brexit. ( in het kort: dronken parlementariër moet vertrekken, dat leidt tot het inkrimpen van de rol van vakbonden bij Labour, lidmaatschap Labour wordt goedkoper, nieuwe leden kiezen voor EU-kritische Corbyn) Voor de Brexit waren nog vele andere oorzaken en omstandigheden. Dus de conclusie dat ‘een dronkenschap tot Brexit’ leidde, is te kort door de bocht.
Maakbaarheid
En dat criminelen en fraudeurs proberen regels te omzeilen en in hun voordeel te gebruiken, is niet direct het gevolg van die regels. Wel tonen de voorbeelden aan dat de maakbaarheid van de werkelijkheid relatief is. Onze kennis schiet vaak te kort en dat is soms maar goed ook. Het is heel lastig, of onmogelijk, om regels te bedenken die altijd alleen maar het gewenste effect hebben.
Reijnders stelt voor om deskundigen te laten zoeken naar de mogelijkheden in de wetgeving waar kwaadwillenden misbruik van kunnen maken. Zoals ‘witte’ hackers speuren naar mogelijke problemen in software. Dat kan een goede suggestie zijn. Maar wat zullen daar de onbedoelde gevolgen van zijn? Niemand die het nu weet.
Een reactie
Zag het liggen in de boekhandel en vond de introductie leuk geschreven. Maar dan kom je bij het abortus en criminaliteit verhaal uit, en dat leek dan weer vrij kritiekloos overgenomen uit Freakonomics. Er is ondertussen een hele discussie over dat onderzoek heengegaan, en de kans is groot dat die relatie er ofwel niet is, ofwel de data te incompleet is om de stelling te kunnen bewijzen. Een onbedoeld gevolg van data-onderzoek is dat relaties tussen variabelen die moeilijk te meten zijn en willekeurig omhoog en omlaag schommelen vaak de meest sensationele krantenkoppen (en hoofdstukken) opleveren.