Een keer heb ik in het gezelschap mogen verkeren van de islamitsche denker Tariq Ramadan. In het Hilton Hotel in Rotterdam was ik aanwezig bij een debatje tussen hem en een medewerker van het American Enterprise Institute, de conservatieve denktank waar Ayaan Hirsi Ali later onderdak zou vinden. Het ging over de positie van moslims in Amerika en de vraag of ze daar beter af waren dan in het Midden-Oosten. Ramadan liet zich niet uit het veld slaan, maar was in zekere zin ongrijpbaar.Er zijn meer mensen die zo’n indruk krijgen van Ramadan. “Hij prikkelt de nieuwsgierigheid van (de) journalisten die, omdat ze niet weten of hij een engel of een duivel is, nog steeds wezenloos door hem worden gefascineerd,” schrijft Gilles Kepel in Oorlog in het hart van de islam.
Er zijn dan ook al zes boeken over Ramadan verschenen, zo is te lezen in het stuk van Paul Berman. De boeken zijn in wisselende mate kritisch, volgens Berman soms zelfs ‘paniekerig’.
Ramadan is ook in Nederland actief: als gasthoogleraar aan de Erasmus Universiteit en hij was een gegadigde voor een vaste positie aan de Universiteit Leiden. Die benoeming gaat echter niet door.
Maar dat hij daarvoor werd genoemd, was reden voor de Telegraaf een hele pagina aan hem te wijden, een eer die weinig intellectuelen te beurt valt valt. Nu was die belangstelling niet erg positief. Ramadan werd daarin als de denker achter terrorisme gezien.
De schijver van dat artikel had niet gebaseerd op het essay van Berman. Want die komt tot andere, minder hapklare conclusies.
Met dit boekje (112 pagina’s) is wel iets raars aan de hand. Het is vooral een commentaar op het portret van Ian Buruma dat hij maakte voor The New York Times, overgenomen door Vrij Nederland. Dat maakt dit stuk nogal tweeslachtig. Wil hij Ramadan bespreken of de journalistieke kwaliteiten van Buruma? Daarover is Berman nogal kritisch. Het was in ieder geval aardig geweest als de tekst van Buruma bij dit essay was gevoegd. Nu krijgen we een kant van een discussie gepresenteerd.
Volgens Berman is Ramadan niet duidelijk over zijn verhouding tot de opvattingen van zijn grootvader, grondlegger van de Moslimbroederschap, en Saïd Qutb (spreekt uit Cutup). Met name de laatste wordt vaak als de geestelijke vader van het islamitisch terrorisme gezien. De vader van Tariq kende Qutb goed, en was zijn belangrijkste bondgenoot. Maar toen Qutb gearresteerd en berecht werd, was de vader van Tariq in het buitenland.
Ramadan typeert zichzelf als hervormd salafist. En Ramadan hangt daar dan de westerse variant van aan: behoud van islamitische identiteit in combinatie met loyaal burgerschap in democratische landen. Ramadan is geen apocalyptisch denker, aldus Berman. Hij wil een westerse islam of een islamitisch tegencultuur in het westen. “Ramadan haat niet (…). Van de bladzijden van Ramadan stijgen geen giftige dampen op.”
Toch lijkt Berman niet goed te weten of Ramadan inderdaad er een ‘dubbel discours’ op nahoudt, een voor moslims en een voor niet-moslims. “Ik trek de conclusie dat de voor- en tegenstanders hun eigen waarheid hebben.” En ook in andere formuleringen blijft Berman voorzichtig.
Het verwarrende in de discussie is dat Ramadan zich universele waarden toe-eigent, in sommige gevallen ook waarden die het westen hoog in het vaandel heeft. Zo strijdt hij voor het recht een hoofddoek te mogen dragen. Hij keert zich met het recht op vrijheid van godsdienst tegen het hoofddoekverbod. “Rechten zijn rechten en ze opeisen is ook een recht.” Hij gebruikt daarmee een andere strategie dan de Moslimbroeders, die de hoofddoek willen opleggen aan hun vrouwen en dochters. Berman brengt daar tegen in dat er ook een recht bestaat om vrij te zijn van islamitische controle.
De vraag is natuurlijk welk recht het zwaarst moet wegen. Interessant is wat de Fransman Kepel over Ramadan zegt. Volgens Kepel moet hij uitkijken dat hij niet in zijn eigen contradicties vast loopt. Hij wordt door een deel van de moslimgemeenschap beschuldigd van ‘verraad’, terwijl de niet-islamitische doelgroep steeds meer twijfels krijgt. Belangrijk in dat opzicht en een sterk voorbeeld van het schipperen van Ramadan is zijn opvatting dat er ‘een moratorium’ moet worden ingesteld op het stenigen van vrouwen. Met die stelling kwam hij tijdens een tv-debat met de huidige president van Frankrijk, Nicolas Sarkozy. “Dat wil zeggen dat we, voorlopig, even geen vrouwen stenigen?,” wilde Sarkozy weten. Ramadan probeert zich eruit te redden. “Je kan in die (islamitische) gemeenschap besluiten helemaal in je eentje progressief te zijn, maar dat is te gemakkelijk. Vandaag is het mijn persoonlijke mening dat we ermee moeten stoppen.” Sarkozy maakt het af: “Meneer Ramadan, als het conservatief is om geen vrouwen te willen stenigen, dan geef ik toe dat ik conservatief ben.”
De noodzaak om aan dergelijke tegenstellingen te ontsnappen drijft Ramadan volgens Keppel letterlijk steeds naar andere plekken. Nu zijn overtocht naar de Verenigde Staten is mislukt, komt hij mogelijk naar Nederland. Maar ook dat ging niet door, hij blijft voorlopig in Engeland.
Het oordeel van Berman over Ramadan is uiteindelijk ook niet erg eenduidig. De islamitische filosoof wijst terrorisme af, maar niet de traditie van zijn familie en omgeving, aldus Berman. Die leverde de theoretische rechtvaardiging van het islamitische terrorisme. Daarmee blijft hij dubbelzinnig, ambigu, moeilijk te vatten. En dat maakt het voor Berman blijkbaar erg lastig om tot een simpele typering van Ramadan te komen. Hij vraagt vooral om een kritische benadering van de man en zijn denkbeelden, het doorvragen, en vindt dat Buruma dat meer had moeten doen.
Is er reden om bang te zijn voor Tariq Ramadan? Dat lijkt niet nodig. Het is goed als zijn denkbeelden bekend zijn. En die zijn in zekere zin vernieuwend, en in zekere zin orthodox. De opvattingen van Ramadan presenteren als de oplossing voor de integratie van moslims in het westen is te simplistisch. Maar er is geen reden om er niet over door te praten.
Het boek van Berman eindigt opmerkelijk genoeg in een betoog over Ayaan Hirsi Ali. Van kritiek op haar optreden en opvattingen is hij niet gediend. Hij valt nogmaals Buruma en ook Timothy Garton Ash hard aan.
Net als andere medestanders van Hirsi Ali komt hierin sterk het gevoel naar voren dat ‘ wie niet voor ons is, is tegen ons.’ Wie kritiek heeft op Hirsi Ali, denkt zeker dat de Verlichtingsidealen gelijkwaardig zijn aan de meest conservatieve islamitische opvattingen. Multiculturalisme, en alles wat daarop lijkt, is een grote zonde en staat gelijk aan appeasement. Wie wijst op de fundamentalistische kanten van het denken van Hirsi Ali, kan ‘het onderscheid niet meer maken tussen een fanatieke moordenaar en iemand die een rationeel debat wil voeren’, aldus Berman. Met dit soort grote woorden wordt het debat naar een soort apocalyptisch denken gevoerd, een eindtijd waarin goed (de Verlichting) en kwaad (de Islam in een of andere vorm) het uit zullen vechten.
Een andere opvatting is dat het gaat om de vraag of samenleven met moslims, die een versie van hun geloof aanhangen die samengaat met de waarden van het westen mogelijk is. Wat het alternatief is als dat onmogelijk is, wordt zelden duidelijk gemaakt.
Volgens Berman is er sprake van een ‘reactionaire wending binnen de intellectuele wereld.’Zo’n twintig jaar stonden alle intellectuelen als een persoon achter Salman Rushdie die met een fatwa werd bedredigd en nu is er verdeeldheid in de kringen van denkers en schrijvers. Die verdeeldheid wordt met grote woorden beleden, buiten Nederland net zo goed als hier.
Volgens Berman, en daarmee sluit hij zijn pamflet/essay/boekje af zijn de opkomst van het islamisme en het terrorisme verantwoordelijk voor die reactionaire wending. Zou het niet zo kunnen zijn dat mensen gewoon van mening verschillen over een fundamenteel verschijnsel?
Waardering: 
Geen reacties