Tijd van woede. Geschiedenis van het heden – Pankaj Mishra

maart 3, 2017

Misschien heeft u het nog niet door, maar we zitten middenin een wereldwijde burgeroorlog. Wie de strijdende partijen precies zijn is, zoals vaker in burgeroorlogen, een beetje onduidelijk. Terroristen, nationalisten, imperialisten, racisten, jihadisten, liberalen, ze kunnen allemaal meevechten, soms letterlijk, anders figuurlijk.
Dat is de toestand van de wereld zoals Pankaj Mishra beschrijft in zijn boek Age of Anger, in het Nederlands verschenen onder de titel Tijd van woede. Deze ‘geschiedenis van het heden’ is een onconventionele ideeëngeschiedenis, niet altijd erg toegankelijk maar wel inspirerend.

Het motief van de opstand tegen de liberale wereldordening is ressentiment – het gevoel van vijandigheid wegens aangedaan of vermeend onrecht (Van Dale). Er is een kloof ontstaan tussen de verwachtingen die geschapen worden in een kapitalistische, liberale democratie en de mogelijkheden. Iedereen rijk en beroemd gaat niet gebeuren. Het gevolg is dat de achterblijvers gefrustreerd zijn, boos, en soms gewelddadig.

Verlichting en Romantiek

Die liberale ordening leek na 1989 dominant te worden, maar de geschiedenis eindigde niet, maar ging door. Die opstand neemt allerlei vormen aan maar de verschillende stromingen worden verenigd door anti-modernisme. Onder dit ressentiment valt de woede van de ISIS-aanhanger, van de Trump-stemmer, van de witte anti-overheidsterrorist Timothy McVeigh. Mishra wil het idee van de clash of civilisations tussen islam en het Westen vervangen door het idee van een clash tussen Verlichting en Romantiek. Er zijn geen simpele scheidslijnen. Dit boek kan je dan ook zien als een antwoord op zowel het werk van Fukuyama als dat van Huntington. Zij formuleerden de ideeën die de laatste decennia – vaak in vereenvoudigde vorm – dominant waren. Of je geloofde in het idee dat de vooruitgang verder zou voortschrijden, onder de banieren van kapitalisme en democratie. Of je geloofde dat er een strijd tussen onverzoenlijke culturen plaats zou vinden of al aan de gang was.
Mishra zet daar een derde perspectief tegenover: dat van een strijd tegen de moderniteit, tegen het idee van vooruitgang. En dat is eigenlijk niets nieuws, maar de voortzetting van een ideeën- en fysieke strijd vanuit de achttiende eeuw.

De Franse filosoof Jean-Jacques Rousseau is de grote inspirator van de anti-moderniteitsideeën. Hij zette als eerste grote vraagtekens bij het opkomende idee van vooruitgang. Hij hechtte waarde aan gemeenschap, aan eigenheid. De heropleving van het nationalisme toont het gelijk van Rousseau, aldus Mishra. Een tweede inspiratiebron voor Mishra is Alexis de Tocqueville, de analist van de democratie, die de paradoxen ervan al in de negentiende eeuw blootlegde.
Deze ideeën staan tegenover het verlichtingsdenken, dat universele waarden predikte, maar toch vaak neerkwam op eigenbelang. Mishra wil de mythe van vooruitgang voor iedereen ontmaskeren.
Na het einde van de koude oorlog zou een triomftocht beginnen van het liberale,democratisch kapitalisme, maar zoals bekend liep het anders. Het hoogtepunt van de westerse hoogmoed was de inval in Irak in 2003. Sindsdien is de chaos in de wereld vooral toegenomen, met een economische crisis, opkomend nationalisme, de overwinning van Brexit en Trump, agressie vanuit Rusland en ga zo maar door.

Zuiverheid

Pankaj Mishra

Het gaat in deze strijd niet om ideologie, of dat nu jihadisme of racisme is, maar om een mentaliteit, een strijd van het eerlijke volk tegen corrupte elites. Tegenover corruptheid en verdorvenheid staat de zuiverheid van de eigen identiteit.
De bezwaren van Rousseau tegen de waarden van de Verlichting, tegen de idealen van commercie en competitie, doen inderdaad denken aan de kritiek die nu vaak klinkt op het neoliberalisme, maar slaan ook een brug naar het populisme waar de ‘algemene volkswil’ in hoog aanzien staat.
Het geloof in vooruitgang is eigenlijk al verdwenen, al is dat nauwelijks zichtbaar. De materiële vooruitgang wordt door een handjevol mensen ingepikt. Nihilisme wordt steeds aantrekkelijker. De onafhankelijke, individuele mens staat voor een impasse omdat de grond onder zijn voeten wegzakt. Mishra sombert voort over voortwoekerende oorlogen en vervolging, een wereld waarin meer en meer mensen overbodig worden beschouwd. Deze wereldwijde burgeroorlog leeft in ‘de laagheid van onze harten.’ We moeten in onszelf op zoeken naar de bronnen van haat.

Waterval

Tolerantie bestaat uitsluitend in een paar metropolen en op wat universiteitscampussen, maar daarbuiten woedt de identiteitspolitiek. Maar nationalisme is een mystificatie, bedrog zelfs.
In zijn analyse van het jihadisme doet dit boek denken aan een ouder boekje van John Gray over de moderniteit van Al Qaeda. Er zit een zeker conservatieve tendens in dit boek, een ongeloof in het project van de Verlichting en de vooruitgang. Ook zijn er overeenkomsten met de analyse van Menno ter Braak, die in 1937 het nationaal-socialisme als de leer van het ressentiment of de rancune ontleedde.
Dit boek is een waterval aan inzichten, filosofen, literatoren, voorvallen, films etc. Het vliegt van Oost naar West, van Noord naar Zuid, van heden naar verleden. De pagina’s zijn bezaaid met citaten, de zinnen worden onderbroken, als om iedere aanstormende gedachte ruimte te geven. Het geeft de urgentie weer van deze ideeën.
Dat we in een wereldwijde burgeroorlog leven, is misschien wel een heel somber beeld, al zijn er dagelijks voorbeelden van te vinden dat mensen ervan overtuigd dat er al een burgeroorlog aan de gang is. In veel delen van de wereld is het geweld juist afgenomen. Met zijn somberheid over het heden is Mishra zelf een deel van het verschijnsel wat hij beschrijft.
Het gevoel van teleurstelling, woede en gefnuikte verwachtingen is inderdaad in vele vormen terug te zien, en beperkt zich niet tot het veelbesproken rechts-populisme. Is dat een fase waar de liberale democratie door heen moet en staan straks de helden van de Verlichting weer op, net zoals ze deden bij eerdere bedreigingen van het fascisme en communisme? Of stort het kaartenhuis van de Verlichting in, bezweken onder torenhoge beloften, zielloos materialisme, cynisme en het verlangen naar de eigen stam? De agressieve kracht van al diegenen die zich door de dominante ontwikkelingen bedrogen en achtergesteld voelen, is niet te ontkennen.

(Visited 1.096 times, 1 visits today)
Samenvatting
Review Date
Boektitel
Tijd van Woede. Een geschiedenis van het heden - Pankaj Mishra
Waardering
41star1star1star1stargray

Geen reacties

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.