Het eten viel tegen tijdens het bezoek aan miljonair Osama Bin Laden in de grotten van Afghanistan. Er waren broodjes die van zand leken te zijn gemaakt en vettige chips. Ook Bins favoriete maal, brood, yoghurt en rijst met aardappelen in tomatensaus druipend van het dierlijk vet ging er bij zijn bezoeker Abdel Bari Atwan maar moeilijk in.

Atwan, hoofdredacteur van de in Londen gevestigde krant Al-Quds Al Arabi bracht in 1996 een bezoek aan Osama Bin Laden en logeerde een paar dagen bij de leider van Al Qaida in nogal primitieve omstandigheden, die de ‘beleefde, bescheiden, glimlachende en schijnbaar aardige’ Bin Laden stoïcijns accepteert.

Heel veel opzienbarends levert het bezoek niet op. Wel voorziet Atwan dat Bin Laden een grote rol zal gaan spelen. Hij schildert de Saoedi niet als een boeman af. Westerse waarnemers begrijpen volgens hem niet welke invloed het verlies van de glorie van het verleden de moslims valt, een verlies dat Bin Laden belooft goed te maken.

Zo heeft Atwan wel enig begrip voor de drijfveren van Al Qaida, al ondersteunt hij de methoden niet. En dat begrip is misschien een van de meest onderscheidende aspecten van deze geschiedenis van Al Qaida in vergelijking met andere.

Op zijn minst probeert Atwan de motieven van Bin Laden en zijn beweging te verklaren vanuit het perspectief van de moslims. Het westen heeft daarbij de rol van slechterik.De steeds verder gaande escalatie van de strijd, van de jihad in Afghanistan tegen de Sovjet-troepen, tot de aanslagen in Amerika, is een belangrijk thema in het eerste deel van het boek.

De tweede man van Al Qaida, de Egyptenaar Ayman Al-Zawahiri, bracht Bin Laden op het idee om Amerikanen en Joden overal aan te vallen en geen onderscheid te maken tussen burgers en militairen of regeringsfunctionarissen. Hij verdedigt dat met de redenering dat Amerikanen verantwoordelijk zijn voor de politiek van hun regering. Ze kiezen immers de president en het Congres. Het doel op langere termijn is dat de bevolking van het westen zich tegen hun leiders keert. Een van de eerste aanvallen op westerse troepen van Al Qaida was die in Somalië, de scène van Black Hawk Down. Zoals Atwan het opschrijft, – ‘Al Qaida-affiliated Afghan Arabs launched the Black Hawk helicopter attacks in Mogadishu’, – is het net wat sensationeler dan gerechtvaardigd lijkt. In ieder geval waren het de Amerikanen die het initiatief namen.

Atwan beschrijft twee belangrijke tactieken van de jihad-strijders: het gebruik van zelfmoordaanslagen en het verleggen van de strijd naar cyberspace. Hoewel de islam, net als veel andere godsdiensten, zelfmoord afwijst, is de rechtvaardiging van de jihadi’s dat zelfmoordaanslagen een hoger doel dienen. Terecht wijst hij erop dat de tactiek ook door niet-islamitische strijders is gebruikt. Het hoofdstuk over cyberspace is weinig opzienbarend. Dat een deel van de strijd daarheen is verlegd, en dat beelden van aanslagen al snel op het internet te vinden, is algemeen bekend.

Atwan houdt zich niet aan de beschrijving van wat er tot dusver gebeurd is, maar waagt zich ook aan voorspellingen. Zo voorzag hij dat Al Qaida in Irak nog actiever zou worden. De laatste berichten wijzen op een andere ontwikkeling, waarbij Sunni’s zich tegen Al Qaida keren.

Hij is somber over de kansen om de radicalisering onder moslim jongeren in West-Europa te keren. Een volgende aanslag is ‘aanstaande’, schrijft Atwan. De ‘hysterische islamofobie’ zou aan het klimaat van polarisatie nog bijdragen. Naast de militaire jihad is er ook een morele en culturele jihad ontstaan. Onderdeel daarvan is bijvoorbeeld het verbod op hoofddoeken in Franse scholen. Maar ook de aanslag op Theo van Gogh. Ook hier geeft hij de feiten net iets sensationeler weer dan gerechtvaardigd.

Atwan is ervan overtuigd dat Al Qaida zo succesvol is omdat verschillende radicale en ultra-orthodoxe stromingen daar een onderkomen in vinden. De vraag is natuurlijk hoe lang dat zo blijft, als het al klopt. Een ander element in het succes is volgens Atwan de lange termijn strategie. Al toen hij Bin Laden in 1996 de grotten bezocht sprak die over het streven de Verenigde Staten zo ver te krijgen dat ze op ‘moslimgrond’ zouden vechten. Dat zou de islamitische gemeenschap doen ontwaken en de Amerikanen en hun trouwste bondgenoten in een uitputtingsstrijd betrekken.

De volgende stap is dat Al Qaida in een ideologie, een netwerk verandert. Het bankroet van de Verenigde Staten door de eindeloze oorlogen om olie in het Midden-Oosten is de volgende fase. Zeg maar het scenario dat op de Sovjet-Unie van toepassing was na de invasie in Afghanistan. Al Zawahiri schijnt zich bij deze toekomstvoorspelling te baseren op het bekende boek The rise and fall of great powers van Paul Kennedy.

Hierop volgt de vestiging van het kalifaat in het Midden-Oosten, waar de corrupte heersers zonder de steun van de Amerikanen snel het loodje leggen, en de definitieve eindstrijd met de ongelovigen. Er circuleert een zogeheten strategisch plan van Al Qaida dat de jaartallen geeft bij grofweg dezelfde lange termijn strategie. In 2020 moet de totale overwinning behaald zijn. wat een mooi tegenwicht geeft tegen het idee dat jihadisten alle tijd hebben.

Atwan heeft gelijk dat een zuiver of overwegend militaire strategie tegen Al Qaida kansloos is. Maar zijn alternatief, dat de Verenigde Staten hun ‘corrupte, hebzuchtige en amorele levenswijze’ opgeven, lijkt niet echt een waarschijnlijke optie.
Dit boek geeft een aardig inzicht in de denkwereld van Al Qaida, maar de auteur heeft soms wel moeite om onderscheid te maken tussen begrijpen en begrip hebben voor. Hij begrijpt de klachten van Al Qaida en co. een beetje te goed.

Waardering:

Abdel Bari Atwan, The secret history of Al-Qaida.