Enorme pil over de reformatie. De stelling van MacCulloch is dat de reformatie de weg vrijmaakte voor een meer tolerante geesteshouding in Europa. De reformatie als moderniseringsverschijnsel dus, als noemt hij dat zelf niet zo. Kort door de bocht: op het moment dat mensen de autoriteit van de Kerk en deels ook van de Bijbel zelf gingen aanvechten, werd het mogelijk om vrij te denken. Maar het effect is misschien nog meer dat het christelijk geloof en religie meer in het algemeen wordt ondermijnd. Wie kan dit allemaal geloven?
Wie dit boek doorworstelt, is gelijk een halve theoloog. MacCulloch spaart de lezer niet, en behandelt soms in zeer kort bestek en in Duits aandoende zinnen ingewikkelde constructies. Maar dat is uiteraard noodzakelijk om iets te begrijpen van de ontwikkeling van de reformatie. Het gaat over transsubstantie, antinomianisme, predestinatie en de subtiele verschillen tussen allerlei denkers.
Het grote onderscheid tussen reformatie en de katholieke kerk valt daarbij geleidelijk weg, om plaats te maken voor een driedeling. Katholicisme, lutheranisme (en anglicanisme), en calvinisme, hervormd protestantisme.
Een belangrijk thema is de onverdraagzaamheid en gewelddadigheid van deze religieuze ontwikkelingen. Van Luther tot zeker het einde van de Dertigjarige oorlog is het een aanrijging van bloedbaden. De destructies van deze oorlogen, met name de 30-jarige oorlog en de burgeroorlog in Frankrijk, was ongekend. Daar kwamen de inquisities en de heksenjachten nog eens bij. Die laatsten kosten naar schatting vijftigduizend mensen het leven tussen 1400 en 1800. Veel meer dan de executie van ketters (3000 in veertig jaar). Het waren voor een groot deel oorlogen die ervoor zorgden dat het protestantisme sterk werd teruggedrongen, hoewel meer subtiele manieren van beïnvloeding ook hun werk deden, waaronder uiteraard de Jezuïten.
Opmerkelijker zijn de ‘pockets’ van tolerantie en inderdaad de opbloei van religieuze vrijheid hier en daar. Hij wijst niet alleen op Nederland, waar de regenten de puriteinse dominees in het gareel hielden (en daarmee de orgelmuziek behielden), maar ook op Polen-Litouwen, waar katholieken en protestanten lange tijd vreedzaam naast elkaar leefden en zelfs Transsylvania. Later waren het verschillende koloniën in de toekomstige Verenigde Staten, (en dus niet alleen New York, Russel Shorto!), waar religie niet meer automatisch gekoppeld was aan burgerschap.
MacCulloch omschrijft kort en bondig het verschil tussen tolerantie, wat vaak een positie van onmacht om te veranderen weergeeft, en vrijheid, die een zekere mate van onverschilligheid weergeeft ten opzichte van bepaalde verschillen. Dit is een zeer wezenlijk inzicht in de huidige discussie, omdat sommige grote voorstanders van de vrijheid in feite deze onverschilligheid helemaal niet tonen. (Ze zullen zeggen dat ze andere vormen van vrijheid meer waarderen.)
Boeiend is het laatste stuk van het boek waarin MacCulloch diverse langlopende thema’s beschrijft. Daar gaat het over de beleving, inclusief het einde der tijden, dat destijds door velen als zeer aanstaand werd gezien en een grote katalysator was voor allerlei gebeurtenissen, inclusief het toelaten van Joden tot Engeland. Maar ook over seks, en het familie en wat daaraan veranderde en het zelfde bleef.
Het boek biedt ook fantastisch inzicht in de meest omstreden dogma’s van het christelijk geloof, waar de christenen eigenlijk niet uit kunnen komen. Het gaat dan bijvoorbeeld om de doop van de kinderen, de maagdelijkheid van Maria (waar kwamen dan de broers en zussen van Jezus vandaan?), uiteraard de verhouding tussen Vader, Zoon en Heilige Geest, en de eucharistie, een rationeel niet te verklaren handeling, maar centraal in bijna alle vormen van christelijk geloof, en de verhouding tussen de vrije wil van mensen en de almacht van God. De dogma’s die rond deze onderwerpen werden opgetrokken, zijn nog steeds de achillespees van het geloof. En het zijn niet alleen rationele wijsneuzen die daarover beginnen, de twijfel komt vanuit het geloof zelf.
Een beproefde methode was om de bijbel aan het geloof aan te passen. Dat was in ieder geval wat Luther deed. Als een soort held tegen wil en dank treedt Erasmus op. Hij was een denker die bepaalde dogma’s van de katholieke kerk verwierp, maar niet de boel op de spits wilde drijven. MacCulloch ziet reformatie duidelijk ook niet als voortzetting van het humanisme, maar ziet dat als een heel ander fenomeen.
Overigens was Erasmus niet brandschoon, want ook hij schreef anti-semitische teksten. Staan die nu in zijn verzameld werk?
Waardering: 
Diarmaid MacCulloch – Europe’s House Divided 1400-1700
Een reactie
luc
Vier sterretjes maarliefst. De theologie smaakte Schulte naar meer! Ben toch nieuwsgiering geworden.