Het tij keren – Joke Hermsen -recensie

mei 1, 2019

LuxemburgHet tij keren, het boekje van Joke Hermsen over Rosa Luxemburg en Hannah Arendt is een hit. Het staat al weken in de bestsellerslijsten. Maar er iets iets vreemds mee aan de hand. Want de Rosa Luxemburg die uit het werk van Hermsen naar voren komt als een vreedzame, liberale en progressieve denker is niet de Rosa Luxemburg van de vorige eeuw die opriep tot revolutie en gewapende strijd.

Voor wie niet met haar bekend is: Rosa Luxemburg was een van de kopstukken van de socialistische beweging uit het begin van de twintigste eeuw. Van oorsprong was ze Pools, maar ze was vooral actief in Duitsland. Ze schreef boeken als aanvulling en kritiek op de werken van Karl Marx, onder andere over de expansie van het kapitalisme over de wereld.

 

Ze bewoog zich aan de linkerkant van de Sozialdemokratische Partei Deutschlands (SPD). Een echte scheiding met de meerderheid van de partij kwam bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog, toen Luxemburg zich verzette tegen het steunen van de oorlog door de parlementaire fractie van de SPD. Ze bracht bijna de hele oorlog achter tralies door.

“Wie was deze Rosa Luxemburg, die de geschiedenis als ‘Rode Rosa’ is ingegaan en waarom wist zij velen tot op de dag van vandaag te inspireren?”
Joke Hermsen

Het cruciale moment kwam echter na de nederlaag van Duitsland. De keizer was gevallen en voor het eerst kwamen sociaaldemocraten aan de macht. Luxemburg werd vrijgelaten. Samen met Karl Liebknecht was Luxemburg een van de voorstanders van het voortzetten van de revolutie. Ze was een van de oprichters van de Spartacusbond, die later de Kommunistische Partei Deutschlands werd.

Duimen in het oog en de knie op de borst!

Volgens Hermsen maande Luxemburg in die roerige periode de gelederen tot kalmte: “‘Wij willen dat de reorganisatie van de maatschappij zich in alle vrede voltrekt’, schreef ze [Luxemburg] in Wat wil de Spartacusbond?”

Dit citaat heb ik niet kunnen vinden in de vertaalde versie van Uitgeverij Pegasus of in de online beschikbare tekst.
Misschien is het een wat aangepaste vertaling, of komt de tekst ergens anders vandaan, al doet het woord ‘reorganisatie’ denken aan een manager van een kwakkelend bedrijf en niet aan een gedreven revolutionair.

Hoe dan ook, gaat er hier iets stevig mis.

Want in datzelfde pamflet lezen we ook: “Tegenover het geweld van de burgerlijke contrarevolutie moet het revolutionaire geweld van het proletariaat geplaatst worden, (…) tegenover de dreigende contrarevolutie de bewapening van het volk en de ontwapening van de heersende klassen. (…) De strijd voor het socialisme is de geweldigste burgeroorlog die de wereldgeschiedenis heeft te zien gegeven, en de proletarische revolutie moet zich voor deze burgeroorlog de benodigde wapenrusting zien te verschaffen, zij moet leren die te gebruiken – ze moet leren te strijden en te overwinnen.”

Het pamflet eindigt nog strijdbaarder: “Op proletariërs! Ten strijde! Er is een wereld te winnen en tegen een wereld te strijden. In deze laatste klassenstrijd van de wereldgeschiedenis om de hoogste doeleinden van de mensheid geldt voor de vijand het woord: Duimen in het oog en de knie op de borst!”

Dat zijn niet de teksten van iemand die de gelederen tot kalmte wil manen. Dit zijn teksten van een harde revolutionaire strijd, in een harde tijd. Geen van de bovenstaande citaten heeft het essay van Hermsen gehaald. En dan wordt het beeld van Luxemburg op zijn minst onvolledig, om niet te zeggen gepolijst.

Grootindustriëlen

Het is juist dat ze bedenkingen had tegen het uitroepen van de Spartakus-opstand in januari 1919, zoals Hermsen schrijft. Maar tot een breuk met Liebknecht wilde ze het niet laten komen. In haar laatste stuk ‘Orde heerst in Berlijn’ stelde ze dat de revolutionaire arbeiders waren gedwongen naar de wapens te grijpen, maar niet voldoende steun van de massa kregen. ‘Maar de revolutie is de enige vorm van ‘oorlog’ waar de uiteindelijke overwinning slechts door een reeks van ‘nederlagen’ kan worden bereikt.’ (Ook dit staat niet in het boekje van Hermsen.)

Een keer schrikt Hermsen van de opvattingen van Luxemburg. Dat is als ze leest over de socialisering van bedrijven en industrieën. Maar dat moet je volgens haar begrijpen in de context van de tijd, voor het socialisme was ontaard in totalitarisme. En die aanpak gold alleen voor de grootindustriëlen. Het is merkwaardig dat Hermsen Luxemburg hier wel in haar tijd plaatst, maar dat ze voor andere aspecten Luxemburg juist als voorbeeld voor het heden ziet.

Hermsen wijst ook op de kritiek van Luxemburg op de bolsjewistische revolutie in Rusland. Het onderdrukken van andersgezinde stemmen keurde Rosa stellig af. Ze wees op het gevaar van een dictatuur van de partij. Profetisch, want ze schreef dit in 1918. Maar Luxemburg schreef ook andere dingen over de Russische revolutie. Die was niet ver genoeg gegaan, omdat te veel boeren hun land mochten houden en de niet-Russische volken was het recht op zelfbeschikking beloofd. Met beide acties zou de contrarevolutie geholpen zijn, vond Luxemburg. Wie enige kennis van de Russische geschiedenis heeft, weet dat beide zaken later voortvarend zijn aangepakt door de bolsjewieken.

Gele hesjes

Rosa wordt in het boek voortdurend in de meest lyrische bewoordingen beschreven: ‘een zachtmoedige, met de mensheid begane schrijfster’, ‘een scherpzinnige en hartstochtelijk gedreven politica’. Ze citeert Hannah Arendt over Luxemburg: ‘de meest antimilitaristische’ van alle revolutionairen uit haar tijd. Hermsen schrijft dat Arendt en Luxemburg werden gedreven door ‘een politiek vrijheidsstreven en een liefde en verantwoordelijkheid voor de wereld’. Luxemburg wordt als een soort profetes voorgesteld die de ontwikkeling van de Franse gele hesjes voorzag, een opstand die de sympathie van Joke Hermsen kan wegdragen.

Hoe een geslaagde revolutie onder leiding van Luxemburg eruit had gezien, weten we niet. In het programma van de Communistische Partij van Duitsland lezen we niets over de vrijheden die Luxemburg zo lief had. In haar teksten had ze het over de dictatuur van het proletariaat als de ware democratie. Daarin was voor de sociaaldemocraten geen plaats.

Milities

Luxemburg en Liebknecht werden in januari 1919 vermoord door extreem-rechtse milities, in opdracht van de sociaaldemocraten. Die milities hebben later Hitler aan de macht geholpen, schrijft Hermsen nogal kort door de bocht. Maar de bittere verdeeldheid van links in sociaaldemocratisch links en revolutionair links, waar Luxemburg ook deel aan had, speelde Hitler in de kaart.

marx

Lees de bespreking van de biografie van Karl Marx door Bart Tromp

Er is niets mis met bewondering voor historische figuren, als die maar niet doorslaat in verblinding. En dat is hier gebeurd. Rosa Luxemburg had misschien hele fraaie karaktertrekken en heeft ook dingen aan de orde gesteld waar latere schrijvers en denkers op voort konden borduren. Maar de verering gaat hier te ver, vooral door haar militante revolutionaire optreden, een essentieel deel van haar ideologie en leven, buiten beschouwing te laten.

Wie iets over Rosa Luxemburg wil weten, is beter af met de inleiding van J. de Kadt bij de brieven van Rosa Luxemburg. Die zijn in de jaren zeventig in het Nederlands gepubliceerd. De Kadt looft haar ‘adel van gedachten, van haar overtuigingen, van haar levensstijl’. Maar ook schrijft hij dat van haar een heilige maken de slechtste dienst is die men haar kan bewijzen. Al is het nog slechter om haar te vergeten, voegde hij er aan toe.

Maar nog kwalijker is om het verhaal onvolledig te vertellen en Luxemburg in een mal voor het heden te gieten. Dat gebeurt in Het tij keren.

(Visited 1.187 times, 1 visits today)
Samenvatting
Review Date
Boektitel
Het tij keren met Rosa Luxemburg en Hannah Arendt - Joke Hermsen - Prometheus
Waardering
21star1stargraygraygray

Geen reacties

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.