Historici willen nog wel eens beweren dat er niets nieuws onder de zon is. Voor bijna alles wat er gebeurt, kunnen ze een vervlogen episode noemen die er een beetje op leek. Dat kan pedant overkomen. Jill Lepore schrijft in If Then dat de Amerikaanse verkiezingen van 2016 niet de eerste waren die met behulp van computers gemanipuleerd werden. En dat de ambities van Google, Facebook en andere dataslurpers hun oorsprong in de jaren zestig hebben. Niets nieuws dus. Maar ze vertelt dat verhaal op zo’n aanstekelijke, inzichtelijke en beeldende manier dat haar boek verre van pedant is.

If Then gaat over het bedrijf Simulmatics, een samenvoeging van simulation en automation. De belofte van Simulmatics, opgericht in 1959, was om menselijk gedrag te voorspellen met computertechnologie. Die techniek gebruikte het voor commerciële en politieke campagnes, zelfs voor het voorspellen van rellen en opstanden. Het bedrijf werkte onder meer voor John F. Kennedy, The New York Times en het Pentagon.

Burgerrechten

Lepore, schrijver van het veelgeprezen Deze waarheden over de geschiedenis van de VS, begint dit boek met de opvoering van de cast: de mannen achter Simulmatics. Een van de oprichters was de stevige drinker Ed Greenfield die contacten verzamelde ‘zoals andere mensen postzegels’. Hij riep de hulp in van computerwetenschapper Alex Bernstein die schaak speelde op de begane grond van het hoofdkantoor van IBM tegen de supercomputer van het moment. En van politicoloog Ithiel de Sola Pool, die van trotskist Democraat werd, toen Nixon steunde en een van de geestelijke vaders was van het idee dat de overheid internet met rust moet laten.

Op een of andere manier was Simulmatics betrokken bij veel van de ingrijpende gebeurtenissen van de jaren zestig in de VS. De verkiezing van Kennedy in 1960 was volgens sommigen te danken aan een paar rapporten van Simulmatics. Dat bedrijf adviseerde de Democratische presidentskandidaat om zich uit te spreken voor burgerrechten. Hij won met een nipt verschil van Nixon. Of de rapporten van Simulmatics hem aan de overwinning geholpen hebben, valt niet te zeggen, oordeelt Lepore voorzichtig.

De rol van Simulmatics was geen geheim. Er verschenen overdreven berichten in de media dat ‘een robot’ Kennedy aan de overwinning had geholpen. De verhouding met de Kennedy’s leed daaronder. Simulmatics begon een half mislukt dataproject met The New York Times, waar een enorme computer werd geïnstalleerd om de tussentijdse verkiezingen van 1962 in realtime te analyseren. Het experiment met datajournalistiek werd geen succes.

Winning hearts and minds

Het volgende grote project van Simulmatics was in Vietnam. Het bedrijf werd ingehuurd om onderzoeken waarom leden van de Vietcong deserteerden en wat de toekomstdromen van dorpsbewoners waren. De gegevens moesten met de computer worden geanalyseerd en dat moest bijdragen aan het winnen van hearts and minds. Het werd chaos. Zonder kennis van de Vietnamese cultuur en taal waren de Amerikaanse onderzoekers afhankelijk van tolken. Die moesten informatie zien te verkrijgen van getraumatiseerde dorpelingen of wantrouwige deserteurs. Het leverde niet veel bruikbare gegevens op. En terwijl Saigon beschoten werd, zaten de onderzoekers in hun villa aan de cocktails.

Het werk in Vietnam leidde tot controverse in de VS. Wetenschapper De Sola Pool werd door studenten en docenten van zijn eigen Massachusetts Institute of Technology uitgemaakt voor oorlogsmisdadiger. Een van zijn tegenstanders werd wereldberoemd: Noam Chomsky.

Met dezelfde technieken als in Vietnam probeerde Simulmatics rellen in Amerikaanse steden te voorspellen. Een keer kwam zo’n analyse precies uit: er brak inderdaad op een specifieke zondag een rel uit in de kleine stad Rochester. Maar over het algemeen was het werk onder de maat, vonden velen, waaronder de opdrachtgevers.

Een groot probleem bij alle onderzoeken was het gebrek aan goede data. Ook de techniek liet het wel eens afweten. Uit het boek van Lepore komen eigenlijk geen grote successen van Simulmatics naar voren. Opdrachten bleven op den duur uit. De directeur ging nog meer drinken en scheidde van zijn vrouw; zijn collega’s deden in die jaren hetzelfde. In 1968 werd iedereen ontslagen en een paar jaar later was het voor Simulmatics afgelopen. Terwijl het optreden van het bedrijf af en toe tot veel ophef had geleid, en er verschillende boeken aan gewijd waren, raakte het toch in de vergetelheid.

Stanley Kubrick en Barack Obama

Lepore heeft het onderwerp van haar boek breed benaderd. Het is niet zomaar een bedrijfsgeschiedenis, maar een blik op de Amerikaanse jaren zestig vanuit het perspectief van de toen jonge computertechnologie. Simulmatics werd gedomineerd door mannen, maar Lepore heeft manieren gevonden om ook vrouwen aan het woord te laten. Ze verwijst lustig naar films en boeken uit die tijd en laat tal van beroemdheden in bijrollen voorbij komen, zoals Martin Luther King, Daniel Ellsberg, Stanley Kubrick en zelfs Barack Obama.

Wat Simulmatics wilde doen, dat doen Google, Facebook, Amazon en al die andere bedrijven nu, schrijft Lepore. Ze willen allemaal menselijk gedrag voorspellen met computertechnologie. Overheidsorganisaties volgen: met ‘voorspellend politiewerk’ of allerlei algoritmes. Simulmatics droeg bij aan ‘de creatie van de dataverslaafde en bijna totalitaire eenentwintigste eeuw’, schrijft ze in de inleiding. Dat klinkt wat schreeuwerig. Met iets minder grote woorden had Lepore haar punt ook kunnen maken. Net zoals Simulmatics zich op de toekomst richtte, doet dit boek dat ook. If Then is een waarschuwing: als we zo doorgaan, loopt het niet goed af.

Maar If Then is ook een schitterend boek, een goed voorbeeld van verhalende geschiedschrijving. Schijnbaar moeiteloos schakelt Lepore tussen de besprekingen in het Witte Huis tijdens de Cubacrisis en de miskraam van een twintiger. Haar boek is spannend, onthullend, leerzaam, soms hilarisch, steeds analytisch en empathisch. If Then is aan te bevelen voor historici, politici, reclamemakers en iedereen die met data te maken heeft.

Deze recensie verscheen eerder bij Athenaeum