Zoals er zeven hoofdzonden zijn, zijn er zeven vormen van atheïsme. Tenminste, de Britse filosoof John Gray heeft zeven vormen van atheïsme geïdentificeerd in dit boek. Belangrijkste boodschap: atheïsme is vaak niet wat je denkt wat het is. In veel gevallen is het juist de verafgoding van een nieuwe god. De christenen waren atheïsten in de ogen van de Romeinen.

Gray hanteert een nogal brede definitie van religie: het is de poging om betekenis aan gebeurtenissen te geven. De omschrijving van een atheïst is juist beperkt. Dat is iemand die geen behoefte heeft aan het idee dat de wereld door een god geschapen is. Duidelijk is al dat die twee zaken elkaar niet uitsluiten.
Gray bekritiseert verschillende vormen van atheïsme niet omdat ze niet niet religieus zijn, maar juist omdat ze dat wel zijn, maar het niet weten. Of omdat ze, zoals de zogenaamde nieuwe atheïsten (zoals Christopher Hitchens) religie niet begrijpen. Ze zien religie als wetenschap en bewijzen vervolgens dat die wetenschap niet klopt.

Vooruit

Seculiere humanisten, de tweede vorm, hangen de religie van de mensheid aan. Ze geloven dat die mensheid steeds verder vooruit gaat. Dit optimistische verlichtingsatheïsme, dat verschillende vormen kent, is een pseudoreligie. Want het idee van de mensheid is een christelijke mythe, die daarvoor niet bestond, zegt Gray. Dat is een patroon in dit boek. De methode-Gray is onder andere om bij allerlei denkers, van  Sam Harris tot Nietzsche, te speuren naar bewijzen dat ze niet aan het christelijke denken konden ontsnappen. Het idee van verlossing bijvoorbeeld, of de übermensch van Nietzsche die een soort Jezus zou zijn. Maar is dat een andere manier om te zeggen dat het christelijk denken nogal invloedrijk is geweest in het westerse denken? Dat lijkt een open deur.
Zo kan zelfs het apocalyptisch millenarisme van de wederdopers in dit boek verschijnen, als een vroege vorm van politieke religie. Niet als eerst en niet voor het eerst wijst hij op de verwantschap tussen deze sekten en moderne politieke religies als het jacobinisme, het bolsjewisme en het nazisme, en het ‘missionaire liberalisme’. Dat gebeurt allemaal in buitengewoon beknopt bestek. Voor mensen die bekend zijn met zijn eerdere werk, zoals Zwarte Mis en Vals ochtendlicht is dat misschien niet zo erg, maar hier en daar hadden zijn toch forse stellingen verder onderbouwd kunnen worden.  

Mensheid

Een groot deel van dit boek is een tirade tegen de verheerlijking van de mensheid. ‘De mensheid’ kan helemaal niets doen, schrijft Gray. Want het enige dat bestaat is een zeer groot aantal mensen ‘met dezelfde behoeften en capaciteiten, maar met uiteenlopende doelen en waarden,’ schrijft Gray. Het doet denken aan de bozige uitspraak van de tamelijk omstreden politiek denker Carl Schmitt: ‘Wie mensheid zegt, wil bedriegen.’
Maar kan Gray zelf zonder het idee van de mensheid? Want opeens verschijnt die mensheid als handelende persoon die kan ingrijpen als de (door biotech beïnvloedde) evolutie zich bijvoorbeeld ontwikkelt in de richting van nieuwe vormen van slavernij. (p. 80). Misschien is het idee van de mensheid nu wel net zo belangrijk als dat van de religie vroeger en ontkomen zelfs de tegenstanders er niet aan. Globalisering en het idee van het antropoceen hebben het idee van ‘de mensheid’ versterkt. 

Transhumanisme

Gray bekritiseert ook de verafgoding van wetenschap, die zijn hoogtepunt vindt in het transhumanisme van mensen als futuroloog Ray Kurzweil. Die denken dat machine en mens ooit, binnenkort samensmelten. In een bespreking van zijn boek schreef ik dat in het boek van Kurzweil ‘de machine mens wordt. De mens wordt God. Het universum wordt een computer, die mens wordt, die God wordt.’ Dat ziet Gray ook zo.
Terecht vraagt Gray zich af, in navolging van Harari, of de transhumanen, de post-humans, zich nog iets van de bestaande mensen zullen aantrekken. Wat nu als vooruitgang wordt voorgesteld, hoeft dat niet te zijn, in ieder geval niet voor iedereen.  

Preek

Alleen de meesters van de gelatenheid en de sombere berusting kunnen zijn goedkeuring wegdragen. Bijvoorbeeld de filosoof George Santayana, die ook veel kritiek op de vooruitgang had. Of de schrijver Joseph Conrad, die in ‘de goddeloze oceaan’ alles vond wat hij nodig had. Arthur Schopenhauer verzette zich tegen het idee van een geschiedenis als proces van menselijke zelfbevrijding. Uiteindelijk wordt in de loop van het boek atheïsme niet alleen de verwerping van een scheppende god, maar ook van veel van de betekenis die (seculiere) religie biedt. 

Gray verzet zich met humor en scherpzinnigheid tegen vele vormen van atheïsme, eigenlijk vooral manieren van slecht denken. De beschrijving van personen als de Sade, Conrad en anderen zijn vermakelijk. We schieten met gemak van schrijver naar schrijver, van eeuw naar eeuw. Dit boek gaat vooral over wat Gray zelf in atheïsme en religie ziet. Het is ook een preek tegen het vooruitgangsdenken. Het is een vermakelijke preek, als je in de boodschap gelooft.