Een paar jaar lang volgde ik Lodewijk Asscher van nabij. Hij was wethouder in Amsterdam, ik politiek verslaggever voor Het Parool in de Stopera. Asscher had in Amsterdam, zeker in het kringetje van bestuurders, politici en wat daaromheen loopt, groot aanzien. Hij was niet zomaar een politiek talent, maar het grote politieke talent. Partijleider, premier, het zou zomaar voor hem in het verschiet kunnen liggen. Hij was intelligent, behendig, snel met woorden, initiatiefrijk en niet bang.
Hij had ook zwakke kanten. Op een gegeven moment viel op dat Asscher projecten die hij met veel poeha was begonnen geruisloos liet vallen als ze niet liepen zoals hij wenste. En hij was een uitgesproken moralist, die bijvoorbeeld iedere tegenstand tegen zijn Wallenplannen afschilderde als verdediging van de mensenhandel. Dan was hij iets te veel overtuigd van het eigen gelijk of gemotiveerd door de wens om te winnen.
Het zijn twee punten die regelmatig terugkomen in de politieke biografie van Lodewijk Asscher, geschreven door journalist Wilfred Scholten. Zo beschrijft hij hoe partijleider Asscher stilletjes afzag van zijn luidruchtig verkondigde plan om een gezaghebbend essay over migratie te schrijven. Daar zaten toch te veel haken en ogen aan, het project bood te weinig kans op succes. Zijn neiging om zijn tegenstander verbaal plat te walsen kwam tot uiting in de tweestrijd met Diederik Samsom om het lijsttrekkerschap van de PvdA.
Afgewogen portret
De hoofdlijn van het boek is het optreden van Asscher als partijleider, van december 2016 tot januari 2021. Ook zijn leven daarvoor komt aan bod, opgeknipt in stukjes en verdeeld over die andere chronologische lijn. Dat komt een beetje gekunsteld over, en op een gegeven moment is het wat verwarrend. Wanneer gebeurde nu wat? Ook kun je je afvragen of 400 pagina’s niet wat veel eer is. Soms lijkt geen detail overgeslagen en de meningen van sommige niet-direct betrokken personen over bepaalde episodes houden het verhaal vooral op.
Maar over het geheel is dit een geslaagd en afgewogen portret van de politicus Asscher. Het is een tragisch verhaal, uiteraard, de afloop is bekend. Wie weet hoe het was gegaan als Asscher als minister van Sociale Zaken wel alert had gereageerd op signalen dat de fraudebestrijding van de Belastingdienst was uitgelopen op dehumaniserend en discriminerend overheidsingrijpen? Tegelijk vraag je je af of hij dat had kunnen doen. Zat de PvdA op dat moment niet te veel in de bestuurdersmodus?
Dat de coalitie met de VVD de PvdA slecht is bekomen, is al in veel toonaarden duidelijk geworden. Asscher kwam niet van die ballast af. Met hem als lijsttrekker werd zijn partij tot negen zetels in de Tweede Kamer gereduceerd. Zijn pogingen om de partij uit het slop te trekken waren, nog afgezien van de toeslagenaffaire, ook eind 2020 niet erg geslaagd. Ja, de partij had de Europese verkiezingen gewonnen, maar vooral omdat Frans Timmerman kandidaat was en tegelijk kans maakte het voorzitterschap van de Europese Commissie te veroveren. Maar veel was het hetzelfde gebleven, bijvoorbeeld de genadeloze partijcultuur.
Bestaanszekerheid
Als partijleider koos Asscher, aan de hand van marketingman Marc Oosterhout, ‘bestaanszekerheid’ of breder ‘zekerheid’ als thema om de PvdA mee te vernieuwen. Bestaanszekerheid was ook een thema in het ideologisch manifest Van Waarde dat de partij in 2013 had gepubliceerd. Maar daarin werd het gecombineerd met andere sociaaldemocratische waarden, zoals verbinding en verheffing. In de jaren van Asscher werd het etiket ‘zeker zijn van ….’ overal opgeplakt. Zekerheid werd een stopwoordje van de PvdA, dat was tenminste de bedoeling. Maar ook dat leidde niet direct tot succes. Net zoals de linkse samenwerking, door Asscher bepleit, geen echt resultaat had en een moeizaam project bleef.
Met terugwerkende kracht is vast te stellen dat het effect van regeringsdeelname in 2012 nog ernstiger was dan in 2017 werd gedacht. Met de VVD van Mark Rutte gaan regeren was harakiri. Daar genees je niet zo snel van.
De nederlaag van de PvdA en het vertrek van Asscher is ook een onderdeel van een langer lopend verhaal, dat zich niet alleen tot Nederland uitstrekt. Ook in aangrenzende landen hebben sociaaldemocraten het lastig. Wat dat betreft lopen de lijnen zeker terug naar de tijd van Wim Kok en zijn geestverwanten, naar de keuze voor meer marktwerking en een ‘efficiënte’ overheid in de jaren negentig.
Brahmanen
Op de sociaaldemocratie is de kritiek de laatste jaren niet van de lucht. Die heeft gekozen voor de hoogopgeleide ‘brahmanen’ (Piketty, Collier) of heeft de thema’s migratie en integratie verwaarloosd (lees: is niet streng genoeg voor en tegen migranten) (Wynia en vele anderen). Asscher heeft geflirt met een strenger migratiebeleid, maar heeft niet echt doorgezet. Ook zijn poging een progressief nationalisme (‘patriottisme’) van de grond te krijgen stierf een zachte dood. Marketingman Oosterhout raadt ook na het vertrek van zijn ‘leerling’ Asscher de Deense, strenge houding ten opzichte van migratie aan.
Of de sociaaldemocratie nog te redden is, is ook in bakermat Duitsland de vraag. Moet de partij zich richten op de teleurgestelde niet-stemmer, naar het midden gaan of juist linkser worden? Moet de belasting op vlees en energie omhoog om CO2-uitstoot te verminderen of is dat te nadelig voor de laagstbetaalden? Moet de verzorgingsstaat worden afgeschermd tegen migranten of kan solidariteit voor de sociaaldemocratie niet bij grenzen stoppen? Welke rol moet de staat hebben, die van zuinige beheerder van de financiën of als ruimhartige hoeder van de zwakken? Het zijn vragen waarop sociaaldemocratische partijen niet altijd duidelijke antwoorden geven.
‘Nooit echt gezellig’
Sociaaldemocratie is een complexe mix van het streven het kapitalisme te temperen, maar de vrije markt te behouden; te besturen, en te moraliseren; het verlangen een gemeenschap te vormen en vrijheid van het individu te beschermen; een nationale verzorgingsstaat te behouden en internationale solidariteit te betrachten. Ga er maar aan staan. Misschien valt zo’n paradoxale melange alleen in bijzondere omstandigheden te bereiden.
En dan is er altijd de kwestie van de geloofwaardigheid. Scholten citeert een item van de satirische site De Speld. De kop was PvdA: ‘Leenstelsel moet weg, tenzij we het steunen in volgend kabinet.’
Een ander, niet geciteerd item van De Speld gaat over het ‘eerlijke verkiezingsprogramma’ van de PvdA, met punten die bij de formatie worden ingeleverd. Misschien is het wel typisch iets voor de PvdA om daar bij voorbaat op afgerekend te worden. De Pvda, de partij waar het nooit echt gezellig wordt, schreef Asscher zelf al.
Geen reacties