Een schip raakt van koers in de grote Stille Oceaan, wekenlang. De proviand is op. Het einde lijkt nabij voor de bemanning. Maar dan doemt er land op. Dat blijkt een onbekend eiland te zijn, met een wonderlijk andere samenleving.
Dat is het begin van Nieuw-Atlantis, een kort verhaal van de Engelse filosoof Francis Bacon uit 1627. Het is een van de bekendste vroege utopieën, dat vaak in een adem wordt genoemd met Utopia van Thomas More. Ook hier is de utopie een afgelegen plek met een ontwikkelde beschaving, die wel alles van de wereld weet, maar waar de wereld niets van weet. Dat narratieve thema is nog steeds bruikbaar. Een recente variant op dit thema was het fictieve land Wakanda, in de superheldenfilm Black Panther.
Net als More had Bacon (1562–1626) veel verschillende rollen. Hij was filosoof, onderzoeker, maar ook politicus en bestuurder. Koning Jacobus I benoemde hem tot grootkanselier. Maar hij kwam ten val door de onterechte beschuldiging van het aannemen van steekpenningen. Hij werd een paar dagen opgesloten in de Tower van Londen en raakte zijn positie kwijt.
Salomo’s Huis
Het verhaal van Nieuw-Atlantis is tamelijk simpel. De bemanning van het verdwaalde schip ontmoet op het geheimzinnige eiland een ontwikkelde beschaving, waar wetenschap en religie hand in hand gaan. De bewoners van dit eiland met de naam Benzalem zijn, tot de vreugde van de bezoekers, christenen. Maar ze doen uitgebreid aan onderzoek en technologie. Dat onder leiding van Salomo’s Huis, een genootschap van wetenschappers. De beschrijving van dat huis is wat mij betreft het hoogtepunt van Nieuw-Atlantis.
Daarvoor gaat het vooral over de morele en zedelijke kwaliteiten van de bevolking van het eiland, die leven volgens patriarchale en traditionele waarden. De herenliefde was er onbekend. Wel bestaat er, in tegenstelling tot het Europa van die tijd, tolerantie ten opzichte van andersdenkenden zoals Joden (die echter allemaal in Jezus geloven). In het verhaal staat geen gedetailleerde beschrijving van de wetten en sociale omstandigheden van Benzalem. Bacon voltooide Nieuw-Atlantis niet, de tekst werd postuum gepubliceerd.
Wetenschap
De grote rol van de wetenschap is het meest onderscheidende element van Nieuw-Atlantis. In dit boek wilde Bacon uiteenzetten dat wetenschap niet in strijd is met religie, schrijft inleider en vertaler Thomas Heij. Bacon maakte daarbij een onderscheid tussen de kennis van goed en kwaad en de kennis van de natuur. Dat laatste nastreven was ronduit goed, de morele kennis was al gegeven in de Bijbel.
Het doel van Salomo’s Huis is ‘kennis van de oorzaken en verborgen werkingen der dingen, het verleggen van de grenzen der menselijke beheersing tot het voortbrengen van al het mogelijke.’ Het beschrijft hoe geleerden elkaar assisteren en corrigeren bij het doen van onderzoek en bedenken hoe dit praktisch toegepast kan worden.
Genot
Het geschrift eindigt met een opsomming van ‘wonderen der natuur, voornamelijk die de mens tot nut zijn.’ Daaronder het verlengen van de levensduur, het verzachten van pijn, het veranderen van postuur of huidskleur, maar ook oorlogs- en vernietigingswapens, zinsbegoochelingen en ‘meer zintuigelijk genot.’ Een soort verlanglijstje, dat nu gedeeltelijk vervuld is, maar ook vragen oproept.
Bacon geldt als een van de grondleggers van de moderne wetenschapsfilosofie. De wetenschap zou vooruitkomen door experimenten en observaties, stelde hij. Eerlijk gezegd had hier nog wel iets meer aandacht voor mogen zijn in de inleiding. Daarin komen wel in tamelijk rap tempo allerlei bewonderaars en critici van Bacon voorbij. Onder de bewonderaars waren Descartes en Kant, onder de critici Voltaire, en in recentere tijden Adorno, Horkheimer en Fukuyama. Wie de Verlichting omarmt, houdt van Bacon, wie ook de schaduwzijden van de Verlichting ziet, bekritiseert hem.
Het is wel jammer dat de inleider zich ook als advocaat van Bacon opstelt en de critici regelmatig verwijt dat ze Bacon niet goed hebben gelezen. Een wat afstandelijker opstelling waarbij de tekst van Bacon als een boeiend geschrift wordt gepresenteerd dat nog steeds controverse oproept, was ook mogelijk geweest.
Een verwijzing naar de opvattingen van milieuactiviste Naomi Klein had daarin gepast. Zij noemt in haar boek No Time Bacon de grondlegger van het aard- en mensverwoestende idee dat de planeet ter beschikking staat aan de mens. Daarmee staat hij filosofisch gezien aan de basis van de kolen- en olie-industrie en dus de klimaatverandering. Misschien is het wat veel eer, maar het is interessant dat een 17e-eeuws filosoof zo’n positie toebedeeld krijgt.
Het onderstreept het belang van Bacon en het is dus goed dat er zo’n verzorgde en handzame uitgave van Nieuw-Atlantis is.
Vertaler Thomas Heij publiceerde daarna een vertaling van De stralende wereld, een roman uit de 17e eeuw met utopische en feministische trekjes.
Een reactie
Why liberalism failed – Patrick Deneen - Sargasso