Filosofie in de Lage Landen: dat is natuurlijk Spinoza. En dan? Kende deze streken buiten hem grote denkers, afgezien van enkele passanten? Misschien wel niet, maar dat heeft filosoof Erno Eskens er niet van weerhouden een levendige geschiedenis te schrijven van de denkers en dwalers die zich door de eeuwen op dit grondgebied hebben opgehouden.
Dat heeft hij gedaan door zijn bereik op verschillende manieren te vergroten. Niet alleen door ruimhartig ook ‘dwalers’ te beschrijven. Wie bij welke groep hoort, laat Eskens wijselijk aan de lezer over, al zijn zijn voorkeuren soms duidelijk.
Daarnaast heeft iedere denker die een tijdje hier verbleef daarmee een plekje in het boek verdiend. Denk aan Karl Marx die in Zaltbommel zat, de anarchist Proudhon die een tijdje in Brussel woonde, Descartes en Locke die naar de Republiek kwamen om van de relatieve vrijheid te profiteren, en aan Jean-Paul Sartre die een dagje in Amsterdam was om daar een niet te volgen betoog te houden.
Eskens heeft ook heel nadrukkelijk vrouwelijke denkers gezocht en gevonden, van Anne-Maria van Schurman (1607-1678), via onder anderen Jeanne Wyttenbach-Gallien (1773-1780), die liever in het oude Athene had gewoond tot Else Barth (1928-2015). Ook besteedt hij aandacht aan mensen uit de Nederlandse koloniën als Anton de Kom, Soetan Sjahrir en Tan Malakka. Er geldt bij de selectie ook een beperking: Eskens bespreekt bijna alleen dode denkers.
Vrouwenrechten en dierenrechten
Ook op andere manieren heeft Eskens deze geschiedenis breed opgevat. Niet alleen filosofen komen er in voor, maar ook mensen die eerder als historici, politici of schrijvers worden herkend. Maar ja, wie is een filosoof? Het denken is niet aan opgeleide filosofen voorbehouden, het dwalen evenmin. We zijn allemaal een beetje filosoof, schrijft Eskens.
Ook in de thema’s is het boek breed. Een aantal klassieke filosofische kwesties is goed vertegenwoordigd, waarbij de verhouding van God, natuur en mens eeuwenlang een dominant thema was. Eskens legt ook andere accenten. Emancipatie is een van de rode lijnen in het boek. Regelmatig komen de thema’s van vrouwenrechten en dierenrechten terug. Dat laatste is zeker niet verwonderlijk, gezien het eigen werk van Eskens op dat gebied.
Frankische legers
Een andere rode draad is dat denken, of beter het publieke innemen van theologische, filosofische of politieke standpunten, niet zonder gevaar is. De Germaanse heerser Radbod (gestorven in 719) krijgt met Frankische legers te maken als hij zich, op grond van zijn overtuigingen, niet wil laten bekeren. Ook in de Republiek worden denkers en uitgevers vervolgd of uitgesloten als ze ervan worden beschuldigd ‘ongodist’ te zijn. Ook hier is de intellectuele vrijheid beperkt, al is die groter dan elders. Spinoza houdt een deel van zijn werk binnen kleine kring, nadat een eerder boek was verboden.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog en in de koloniale oorlog in Indonesië vinden heel wat denkers de dood. Anderen worden vanwege hun keuzes in de oorlog gestraft. En een paar decennia later hangt hoogleraar Bernard Delfgauw strafvervolging boven het hoofd omdat hij de Amerikaanse president Johnson een moordenaar noemt. Hij bedenkt daarom de kreet ‘Johnson molenaar’.
Eskens geeft ook veel context over de politieke en maatschappelijke ontwikkelingen. Gecombineerd met zijn luchtige stijl levert dat een zeer toegankelijk boek op. Misschien dat hardcore filosofen het zware denkwerk missen, maar voor hen lijkt dit werk niet in de eerste plaats geschreven. Eerder sluit dit boek goed aan op de trend die Eskens in het laatste hoofdstuk signaleert: dat filosofie niet beperkt hoeft te blijven tot de academische wereld, maar een publieke functie heeft. En dat die niet beperkt is tot oude witte mannen.
Geen reacties