Volgens sommige simpele visies op de geschiedenis van Europa vond in of kort na de Verlichting de scheiding van kerk en staat plaats. Daarna gingen beiden huns weegs en dat is de basis voor onze liberale, seculiere samenleving.
Dat de werkelijkheid iets ingewikkelder in elkaar zit, toont de Britse historicus Michael Burleigh aan in zijn monsterproject over religie en politiek sinds de Franse Revolutie. Religie en politiek hebben elkaar op allerlei manieren beïnvloed.
Nadat hij in Aardse machten de periode tussen 1789 en 1914 behandelde, bestrijkt hij in dit deel het tijdperk van de ‘totalitaire politieke religies’: fascisme, communisme en nationaal-socialisme. Met een beeldtaal en jargon ontleend aan het christendom schiepen Mussolini, Lenin en Hitler een geperverteerd visioen van verlossing. Om dat te bereiken was ieder middel vanzelfsprekend gerechtvaardigd en moesten diegenen die deel uit zouden maken van het toekomstig paradijs hun volledige leven in dienst daarvan stellen. Zoniet, dan waren ze ook te vernietigen tegenstanders.
Nieuwe aanpak
Burleigh schrijft dat hij deze onderwerpen op een nieuwe manier wil aanpakken door het terrein waar cultuur, ideeën, politiek en religie samenkomen te beschrijven. Soms slaagt hij daar in. Maar er zit ook een zekere willekeur in. Dat wordt wel bewezen door het uitstapje naar de Mexicaanse geschiedenis, waarin hij het conflict tussen kerk en staat beschrijft na de invoering van antiklerikale wetten. Boeiend, maar Mexico ligt nog steeds niet in Europa.
Wel is glashelder waar Burleigh zelf staat. Hij is een hartstochtelijk verdediger van het christendom, met name de katholieke variant daarvan. Dat komt bijvoorbeeld tot uiting in terloopse mededelingen, bijvoorbeeld dat ongelovigen toch niet zoveel aan liefdadigheid doen, maar ook in zijn beschrijving van de rol van de katholieke kerk in de Tweede Wereldoorlog. Het beeld dat Pius XII zich veel te afwachtend opstelde ten opzichte van de jodenvervolging ondergraaft hij, hoewel de kerkvader wel iets minder diplomatiek had kunnen zijn.
Conservatieve opvattingen
Ook zijn conservatieve opvattingen laat Burleigh niet onvermeld. Die uitweidingen zijn soms storend, en soms humoristisch. Pagina na pagina gaat hij tekeer tegen de Ieren, waarbij de filantropen Bono en ‘saint annex sir Bob Geldoff’ niet gespaard blijven. Die twee willen regeringen ‘dwingen voortdurend meer geld weg te geven dat meestal toch terechtkomt op de Zwitserse bankrekeningen van Afrikaanse kleptocraten.’
Dit soort opmerkingen roepen de vraag op wat Burleigh wil: een degelijk geschiedenisboek schrijven, of als columnist tekeer te gaan.
Een boeiend, maar niet geheel bevredigend hoofdstuk is dat over de razendsnelle secularisatie vanaf de jaren zestig. Hoe het mogelijk is dat in een paar decennia de eeuwenoude kerk zulke harde klappen kreeg, waarvan die (nog) niet weet te herstellen, blijft toch een raadsel. De conservatieve tegenstanders boden weinig tegenstand, en gingen zelf in de modernisering. Het ´masochistische medium´ televisie deed zijn werk. Maar ook de meisjes- en damesbladen. Die schreven niet meer over hoe vrouwen konden voldoen aan traditionele waarden, maar over ‘jij’, ‘liefde’ en ‘geluk’. Individuele behoeften en verlangens vervingen het oude rolpatroon.
Het leidde ertoe dat nog maar er nog maar vijftig procent kans is dat de kinderen van gelovige ouders het geloof overnemen, terwijl kinderen van niet-gelovigen veel vaker ook niet geloven. Dat zou betekenen dat het aantal aanhangers van religie per generatie met vijftig procent afneemt.
11 september
Dit boek was uiteraard niet geschreven zonder 11 september. De vrees voor de opkomst van de (radicale) islam is het eigenlijke motief om dit boek te schrijven. Wat hij daar over te melden heeft is niet erg vernieuwend of verhelderend. Hij laat zich door een anonieme vriend van Theo in de Linneausstraat rondleiden, ‘een drukke straat met goedkope winkels en een evenredig aandeel in de smerigheid die de stad doordringt’. Soms gaat zijn bevlogenheid met hem op de loop. Zo zou George Bush na de aanslagen in New York en Washington de ‘sympathie van de wereld’ hebben gehad. De hele wereld? Zonder bron wordt nog eens beweerd dat Al Qaida contacten had met de geheime dienst van Saddam Hoessein. Of wat te denken van de opmerking dat ‘het schimachtige gezicht van de Antichrist’ op een 16e eeuwse fresco doet denken aan dat van Osama Bin Laden.
Hij spreekt de vrees uit dat de seculiere overheden in Europa, verlamd door geloof in de multiculturele samenleving, het gezag in bepaalde wijken zullen overdragen aan islamitische organisaties. Zo is de laatste paragraaf een stuk dat zo in het conservatieve blad Opinio kan, maar wel met de kanttekening dat Burleigh optimistisch is over de uitkomst, omdat steeds duidelijker is wat er op het spel staat. Als hij daar aan bijgedragen heeft, ondanks de zijpaden die hij inslaat, is ook dit boek niet voor niets geweest.
Geen reacties