Dit is de grote reddingspoging van de Russische revolutie, ondernomen door de Britse, marxistische historicus E. Carr in 1979. Carr schreef een hele serie boeken over de revolutie en dit is zijn samenvatting in nog geen tweehonderd pagina’s. De eerste zin zegt het meteen. “De Russische revolutie was een keerpunt in de geschiedenis en zou later gezien kunnen worden als de belangrijkste gebeurtenis van de twintigste eeuw.”

Nu we dertig jaar verder zijn, is het eerste deel van de zin nog te begrijpen, maar het tweede toch niet. Want dat is de opmaat naar zijn eerste conclusie, dat de revolutie gezien kan worden als een gevolg van en een oorzaak van het verval van het kapitalisme.

De marxist Carr had beter moeten weten. Want in Rusland was geen sprake van een volledig ontwikkelde kapitalistische samenleving en staat, zoals ook Lenin wel wist. De revolutie was dus niet het geval van het verval van kapitalisme, maar had veel meer te maken met de typische toestand in Rusland.

Lenin hoopte dat de revolutie zou overslaan. Dat gebeurde niet en de Sovjet-Unie stond er alleen voor. De ellende begon pas, aldus Carr, na de dood van Lenin. De eerste leider had Stalin in zijn testament zwaar bekritiseerd, maar die wist toch de macht te grijpen. Behendig, sluw, afwachtend en gebruik makend van de partij, het belangrijkste machtsapparaat, wist hij al zijn tegenstanders uit te schakelen. Ideologie speelde daarbij hooguit een behulpzame rol.

Er zitten natuurlijk, achteraf bekeken, grote hiaten in deze redenering. Het hele idee van Lenin was verkeerd. Hij begon een onmogelijk project, dus de Bolsjevieken hadden dat in 1922 of zo moeten opgeven. Of ze zouden hun droom moeten doorvoeren met steeds zwaardere middelen.

Dat laatste gebeurde uiteraard. Daarvan was de boerenbevolking misschien wel het belangrijkste in ieder geval het talrijkste slachtoffer. Carr beschrijft, interessant met een bijna marxistische analytische blik, de uitruil tussen het tevreden stellen van de boerenbevolking of de eisen van een snelle industrialisatie. Zonder overschot van de landbouw is er geen mogelijkheid om de industrie snel te laten groeien. De afwisselende keuzes die daarbij gemaakt werden (Oorlogscommunisme, NEP, de gedwongen collectivisatie en het eerste vijfjarenplan) staan centraal in dit boek en worden begrijpelijk gebracht. Ze worden afgewisseld met korte hoofdstukken over de buitenlandse betrekkingen van de Sovjet-Unie.

Volgens Carr had de Sovjet-burger in 1967 meer profijt van de revolutie en mistte hij alleen vrijheden die hij toch nooit had gehad. Tja. Dat heet een dialectische redenering geloof ik.

Dit boek las ik naar aanleiding van het boek van James Meek. Maar waar Meek de romantische, duistere kant van de revolutie oproept, is Carr echt afstandelijk. Mensen van vlees en bloed komen er amper in voor. Toch is het een boeiend boek, dat zelf geschiedenis is geworden.

Waardering –

E.H. Carr
The Russian Revolution from Lenin to Stalin 1917-1929