In deze verzameling eerder gepubliceerde artikelen en redevoeringen van wat vaak genoemd wordt de enige intellectueel in de Nederlandse politiek haalt Frits Bolkestein veel overhoop. Hij bedrijft een soort intellectueel hordenlopen, wat vermoeiende kanten heeft. Ook is de selectie niet al te kieskeurig. Een toespraakje van een paar pagina’s ter gelegenheid van de opening van een kunsttentoonstelling – abstracte kunst is aan hem niet besteed – staat er in, net zo goed als indringende beschouwingen over Kant, Fichte en Rawls.

Zo wordt er van alles en nog wat aangesneden. In het stuk De canon, een toespraak voor de Vrienden van het Gymnasium, bespreekt Bolkestein bijvoorbeeld niet alleen hoe de klassieke talen onderricht moeten worden, maar ook wat iedereen zou moeten weten over de (vaderlandse) geschiedenis en de westerse cultuur.

Bolkestein plaatst in dit betoog de Verlichting op een voetstuk, wat ook deed in zijn toespraak bij de presentatie van dit boek. Maar dat voetstuk is niet onbedreigd. Want er is ‘iets merkwaardigs aan de hand.’ Er is een stroming die de Verlichting ‘in een kwaad daglicht wil stellen’. Hij noemt met name John Gray, die moderne verschijnselen als communisme en nazisme als een product van de Verlichting ziet. De wat defensieve reactie van Bolkestein heeft zelf ook iets merkwaardigs. Alsof de Verlichting, die Bolkestein vooral ziet als een beweging van kritisch denken, niet zelf aan kritiek onderhevig mag zijn. ‘Sapere Aude’,  durf te denken, en durf ook dit te denken. Het is iets te makkelijk om de gedachtegang van Gray in een zin af te doen.

Maar Bolkestein is al bij zijn volgende horde en richt de pijlen op diegenen die Ayaan Hirsi Ali, Paul Cliteur en Afshin Ellian verlichtingsfundamentalisten noemen. Volgens hem bestaat Verlichtingsfundamentalisme echter niet, omdat de Verlichting ieder geloof aan kritiek wil ‘onderwerpen’. Een spannend woord in dit opzicht, want leggen de net genoemde denkers er niet de nadruk op dat islam juist ‘onderwerping’, ‘submission’ betekent?

Bijvoorbeeld minister Donner heeft het in de ogen van Bolkestein helemaal bij het verkeerde eind, als hij beweert dat Verlichting net zo goed een geloof is en deze denkrichting dus op een lijn stelt met christendom, islam of jodendom.

Maar het is vreemd dat Bolkestein Donner hier aanhaalt. In de daaraanvoorafgaande alinea heeft hij het gebruik van de term gelokaliseerd in ‘het linkerdeel van het politieke spectrum’. Daar hoort Donner niet thuis. De scheidslijnen zijn dus minder doorzichtig. Nu kan je zeggen dat Donner deze redenering omarmt omdat hij Verlichtingskritiek op religie in het algemeen wil tegengaan.

Het probleem is kortom of Verlichting boven het geloof moet worden geplaatst of dat het in hetzelfde rijtje thuishoort. Historisch gezien kwam de Verlichting uiteraard later, waardoor we het Mohammed, Jezus en andere stichters van wereldgodsdiensten niet kwalijk kunnen nemen dat ze niet eerst de werken van Voltaire en Kant hebben geraadpleegd, voor ze hun zegenende werk gingen verrichten. Kortom, de kritiek van de Verlichting op deze religies is kritiek achteraf.

Daarnaast lijkt er sprake te zijn van op zijn minst twee verschillende problemen. Ten eerste dat van de waarden en normen en het gedrag dat daarbij hoort. Moeten orthodoxe moslims zich conformeren aan waarden als gelijkheid van man en vrouw, non-discriminatie en dergelijke? Hier gaat het al snel om praktische problemen. Nu is er een heel verschil tussen het aanvaarden van de liberale praktijk en het belijden van orthodoxe ideëen. De SGP houdt die spagaat al decennia vol. Of het anderen ook zal lukken, is een van de grote vragen.

De tweede kwestie is in hoeverre andere gelovigen zich de kritiek van de Verlichtingsdenkers moeten aantrekken en die moeten accepteren. Moeten zij de shortcut to Enlightment nemen? Als we vrijheid van meningsuiting en godsdienst ook als resultaten van de Verlichting én de Nederlandse geschiedenis zien, is het duidelijk dat gelovigen zich niet zoveel van buitenstaanders hoeven aan te trekken. Ze hoeven ook geen vermeende superioriteit van het Verlichtingsdenken te aanvaarden. Da’s pas verlicht.

PS.: In de boekhandel kwam ik het boekje/pamflet Verlichtingsfundamentalisme van Herman Philipse tegen. Ondanks de 9.95 die voor dit werkje van 43 pagina’s werd gevraagd, kon ik het niet laten liggen. Ik dacht dat ik hierin een doorwrochtere aanval op het idee van het Verlichtingsfundamentalisme zou tegenkomen. Dat bleek niet het geval. Bolkestein doet dat in een paar alinea’s beter.

Storend is de dweperige toon en het ‘lieve Ayaan’-toontje. Potsierlijk is de vergelijking met Jeanne d’Arc, die in het voordeel van Ayaan uitvalt. Maar dat zijn geen wezenlijke punten van kritiek.
Ook hier is Donner het voornaamste doelwit. Wat heel erg is, in de ogen van Philipse, is dat Donner de Verlichting ‘kleineert’. Klinkt dat niet een beetje als een gelovige die zijn dogma’s in gevaar ziet komen? Het lijkt erop alsof Donner zich schuldig heeft gemaakt aan Verlichtingsschennis.

Gematigde moslims moeten volgens Philipse leren ‘hoe waardevol de Verlichting is voor elk mens’. Maar iedere gelovige met bekeringsdrift vindt dat alle andere mensen moeten leren hoe waardevol hun geloof is ‘voor elk mens.’ Een beetje zelfrelativering zou de predikers van de Verlichting goed doen.

Samenvatting

Recensent

Addie Schulte

Review Date

2006-07-10

Boektitel

De twee lampen van de staatsman - Frits Bolkestein

Waardering

4