Zijn gedeelde waarden nodig om een samenleving bij elkaar te houden, of is de rechtstaat voldoende? Het is een vraag die de laatste jaren steeds weer terugkomt. Discussies over symbolen – hoofddoekjes, handen schudden, doen het goed. Met name rechtse politici hebben gehamerd op ‘normen en waarden’ die het cement voor de samenleving moeten vormen.
Publicist Ian Buruma, bekend van zijn boek over de moord op Theo van Gogh, heeft deze vraag systematisch behandeld in een kort boekje, dat desalniettemin een groot terrein beslaat.
In de Kulturkampf kiest Buruma op diverse punten een positie tussen de uitersten, maar hij is niet minder uitgesproken.
Hij noemt zichzelf een agnost en denkt niet dat religie gaat verdwijnen. Hij wijst de radicale atheïstische invalshoek af, maar ook het utopisch geloof in de multiculturele samenleving. Daarin lijkt hij wat kritischer geworden dan in zijn vorige boek, waarin vooral de critici van dit ideaal onder vuur werden genomen.
In net wat meer dan honderd pagina’s behandelt hij de relatie van religie en politiek in de Verenigde Staten, Europa, China en Japan. Christendom, confucianisme en islam worden besproken.
Hij relativeert het verschil tussen de christelijke Verenigde Staten en het seculiere West Europa. Het zijn variaties in de omgang met geloof in de westerse wereld.
De scheiding van kerk en staat is in de Verenigde Staten gunstig voor de kerken, zo citeert hij de negentiende-eeuwse Amerikavorser Alexis de Tocqueville. In Europa maakte juist de verbinding van de kerk met het wereldlijk gezag de georganiseerde godsdienst kwetsbaar.
De veel bezongen Spinoza is inspiratiebron voor Buruma. Spinoza was volgens hem niet anti-religieus, maar wilde wel dat de staat de kerk zou overheersen. Niet op de inhoud van het geloof, maar wel als het ging om de verspreiding van de boodschap. Op dat punt verschilt hij overigens met hem van mening.
Aardig is dat Buruma ook China en Japan betrekt in zijn essay. Confusius vond ook de waarden, ethiek van belang om de samenleving bij elkaar te houden. Onder Mao werd spiritueel en werelds gezag één. Maar de ideologische component van de heerschappij van de Communistische Partij is verdwenen. Er bleef een spiritueel vacuüm over. Ook buiten het gebied van de monotheïstische godsdiensten is de verhouding tussen religie en politiek niet zonder risico.
Het laatste deel is het meest actueel. De opkomst van de islam heeft de verhouding tussen religie en politiek weer op de voorgrond geplaatst.
Vanwege gewelddadig islamitische bewegingen kan hij de onvrede over de komst van de islam begrijpen. Maar er is geen sprake van een ‘clash of civilizations’ of een onmogelijkheid om islam en democratie te verbinden. De bedreiging komt niet van ‘ouderwetse’ moslims,maar van de ‘moderne’ interpretaties van het geloof. De radicale islam is een antwoord op een identiteitscrisis die een deel van de jongere moslims ervaren.
Multiculturalisme komt vaak voort uit schuldgevoelens over een koloniaal verleden. Het is vaak misleidend en neerbuigend.
Net als in zijn eerdere boek wijst hij er op dat het juist vaak voormalige linkse intellectuelen zijn die zich tegen de islam keren, in een nieuwe alliantie met conservatieven. Ze zijn gedesillusioneerd en nemen wraak op wat ze in een eerder leven hebben gedacht. Dat maakt de nieuwe Kulturkampf een sterke ideologische strijd, die doet denken aan de Koude Oorlog. Het pleidooi van Hirsi Ali voor een christelijke missie onder moslims had hij een mooi plekje in zijn betoog kunnen geven, maar dat heeft hij niet meer mee kunnen meenemen.
Buruma blijft zich verzetten tegen diegenen die seculiere normen willen opdringen. Dat is is op zijn minst niet liberaal en leidt in de uiterste vorm tot De Terreur van 1793.
Zijn uitweg is de nadruk leggen op de wet en de basisregels van de democratie. Zolang men vrijheid van meningsuiting, een onafhankelijke rechtsspraak, en vrije verkiezingen onderschrijft, maakt het niet uit wat mensen op hun hoofd dragen. De staat moet daar bij geen morele scheidsrechter zijn. Het heeft dus ook geen zin om op zoek te gaan naar gematigden, die een acceptabele versie van hun geloof voorstaan. Gematigdheid, wat het dan ook mag zijn, of orthodoxie kan een plaats hebben zolang men zich aan de wet houdt.
Dat klinkt allemaal redelijk, maar ook een beetje simpel. Het verschil tussen de wet en de normen zet hij te absoluut aan. De wet wordt desnoods veranderd om de waarden op te leggen. Kijk naar het Franse boerka-verbod. Ook zijn uitgangspunt is niet waardevrij. Dat is niet erg, maar op zijn minst had hij dat kunnen erkennen.
Desalniettemin is dit een waardevol, klein boekje geworden, met scherpe observatie van een radicale gematigde.
Ian Buruma, God op zijn plaats. Het kruispunt van religie en democratie (2010)
vertaling van Taming the gods. Religion and democracy on three continents. (2010).
Geen reacties