Waar zijn de rechtse critici van Trump, Johnson, Orbán? Waar zijn de aanhangers van ouderwets liberalisme en conservatisme gebleven? Waarom hebben zovelen van rechts in landen als Polen en Hongarije, maar ook in het VK en de VS, zich geschaard achter de populistische leiders? En dat terwijl die populisten ook de instituties aanvallen, zoals de universiteiten en de media, waaruit hun intellectuele helpers zijn voortgekomen? Historica en journaliste Anne Applebaum schrijft in het persoonlijke en boeiende The Twilight of Democracy (Bep Fontijns vertaling De schemering van democratie verschijnt in oktober) over ‘dit verraad van de intellectuelen’, waarbij ze leunt op dit werk uit het interbellum van Julien Benda.
Geloofsbrieven
Benda vond dat de intellectuelen universele waarden aan de kant hadden gezet door te kiezen voor ‘politieke driften’ en voor belangen. In zijn tijd waren dat het nationalisme en de klassenstrijd.
Tegenwoordig valt een groot deel van de rechterflank voor een nieuwe vorm van autoritaire nationalisme, dat misschien niet op militaire manier agressief is tegenover andere staten, maar wel tegen alle bedreigingen van buiten: of het nu handel is, regels en verdragen of – favoriet doelwit – migranten.
Voor dit onderzoek naar de veranderingen op de rechtervleugel beschikt Applebaum over de juiste geloofspapieren. Haar wortels liggen diep in het conservatieve kamp: ze was onder andere adjunct-hoofdredacteur van The Spectator, zat een tijdje bij het American Enterprise Institute, schreef voor de Daily Telegraph etcetera (ze schreef ook een aantal bekroonde boeken). Ze zou Boris Johnson geen vriend noemen, maar als ze hem op straat tegenkomt, gaan ze wel direct een kop koffie drinken.
Dit is dankzij die banden ook een zeer persoonlijk boek. Het gaat over (voormalige) vrienden van Applebaum en haar echtgenoot, de Poolse ex-minister Radoslaw Sikorski. Want de vriendschap heeft in veel gevallen de politieke scheiding der geesten niet overleefd. Met één peetmoeder van haar kinderen praat ze niet meer. Een ontmoeting met een goede kennis, Mária Schmidt, de directeur van het Hongaarse Historische museum, wordt een ijzige confrontatie, waarvan later een volgens Applebaum verknipte versie op de website van de Hongaarse regering belandt.
Over de denkers
De benadering vanaf de rechterkant levert een originele invalshoek op over het populisme, waar de laatste jaren boekenkasten over vol zijn geschreven. Dit boek gaat nu eens niet over het volk, de kiezers of de leiders, maar over die belangrijke tussenlaag: de propagandisten, opiniemakers, de politieke scherpslijpers, de ‘klerken’ die het denkwerk voor mensen als Kazynski en Johnson verrichten. Het stelt niet zozeer hun ideeën centraal, maar schetst eerder een psychologisch portret van deze groep. Waarom zijn ze, in de ogen van Applebaum, van een fatsoenlijk en gematigd rechts, ‘naar de andere zijde’ overgestapt? Hoe kunnen ze geloven wat ze geloven?
Deze kritiek van rechts is opvallend, omdat rechts vaker dan links, lijkt te kiezen voor het sluiten van de rijen. Politici en denkers aan de rechterkant lijken makkelijker over verschillen heen te stappen, al komen die voor buitenstaanders vaak nogal fundamenteel over. Dat verlangen naar eenheid kan voortkomen uit pragmatisme, om de mogelijkheid open te houden om te regeren met populisten, zoals in Nederland twee keer gebeurde. Of kijk naar de Republikeinse partij die zich bijna helemaal achter Trump schaarde, ondanks alle leugens en aanvallen op delen van het establishment. Het kan ook het idee zijn dat er een belangrijkere vijand is: links.
Lenin, Trotski en Gramsci
Het nieuwe rechts is niet conservatief, maar bolsjewistisch, schrijft Applebaum. Het is eerder opgemerkt dat de politieke strategie van Trump, Johnson en geestverwanten inspiratie lijkt te vinden in het werk van Lenin, Trotski en Gramsci. Rechts voert een aanval uit op de instituties, maar niet uit de naam van de gelijkheid, maar van ‘het volk’, van de ene en ongedeelde volkswil, die zij belichamen.
Door de focus op de intellectuelen zijn veel standaardverklaringen voor het populisme niet zo relevant. Deze mensen hadden niet erg te lijden onder de economische crisis, hun banen werden niet ingenomen door migranten. Eerder ligt hun drijfveer in de psychologische en emotionele hoek. Gevoelens van vernedering en wraak voor een gebrek aan erkenning spelen vaak een rol, beweert Applebaum, al blijft het bewijs daarvoor anekdotisch. Maar er zit ook een opportunistische kant aan. De macht of de aantrekkelijke positie ligt voor het grijpen voor wie op het juiste moment over stapt.
Net als filosoof Michel Sandel in zijn komende boek De tirannie van verdienste wijst ze erop dat nieuw rechts zich tegen de meritocratie keert. Ook andere mechanismes van selectie, zoals de vrije markt en politieke competitie zijn bij de populisten niet populair. De verliezers in dergelijke selectiemechanismes zullen op een gegeven moment het principe van de competitie ter discussie stellen, schrijft Applebaum. De woede tegen een vermeend oneerlijk systeem breidt zich dan uit, tegen de vrije pers, de onafhankelijke rechtbanken, de neutrale wetenschappers. Heel herkenbaar in de Nederlandse situatie, waar Baudet en Wilders zich lang niet alleen zorgen maken over migratie, maar ook over de ‘dikastocratie’ of ‘D66-rechters’, het KNMI, de universiteiten etc.
Het nieuwe rechts heeft geen allesomvattende ideologie, stelt Applebaum, hoewel ze daarmee de rol van het nationalisme wellicht onderschat. Maar het hanteert volgens haar wel wat historicus Timothy Snyder de ‘middelgrote leugen’ noemt. Dat kan het idee zijn dat George Soros Hongarije of de hele christelijke cultuur ondermijnt, of dat de EU Groot-Brittannië klein houdt. Wie gelooft in die leugen, bewijst een goed patriot te zijn.
Interessant is hoe Applebaum verwijst naar het einde van de Koude Oorlog als een moment van wanhoop voor rechts. Want na de overwinning was er de vraag: waar nu zich tegen af te zetten? Het verdwijnen van de vijand laat een leegte achter. En toen kwam in het VK de regering van Blair (in Nederland de Paarse regering) als het summum van technocratie. Het Engeland van vroeger leek te verdwijnen, onder andere door de EU.
Trump: extreem-links en extreem-rechts
Als laatste land richt ze zich op haar geboorteland, de VS. Volgens haar combineert Trump extreem-linkse en extreem-rechtse ideeën. Zijn afkeer van het establishment is volgens haar een overeenkomst met radicaal-links. Maar dat is kort door de bocht: de afkeer tegen het establishment is een breed verspreid gevoel in Amerika, waar al diverse presidenten zich op lieten voorstaan. Dat is niet voorbehouden aan links. Ook Trumps kritiek op de FBI en CIA veegt ze op een hoop met de argwaan tegen links tegen die instellingen. Maar Al Capone had ook een hekel aan de FBI, vooral als die achter hém aan zat. Waarom niet de lijn doorgetrokken van de buitengewoon polariserende politiek van Newt Gingrich en de anti-overheidslijn van Ronald Reagan naar de opstelling van Trump? Zat het nieuwe rechts niet al verborgen in het oude rechts?
Uiteraard heeft Trump linkse, sociaal-economische retoriek gebruikt in zijn campagnes. Daarmee heeft hij heel slim een deel van de kiezers overgehaald. Die combinatie van linkse en rechtse thema’s is ook herkenbaar bij Front National (Rassemblement National) en een beetje bij de PVV. Toch is het beleid van Trump vooral rechts: anti-overheid, moralistisch, nationalistisch, xenofoob, protectionistisch en denivellerend.
Applebaum voorspelt geen einde van de democratie, zoals je op basis van de titel zou verwachten., maar ze houdt die voor mogelijk. Dat is al een ontnuchterende boodschap, maar niet zo vreemd voor wie kijkt naar wat er in Polen, Hongarije en de VS gebeurt. Die sceptische houding over de toekomst is ook ingegeven door haar historisch pessimisme. Alle democratieën komen ten einde, waarom niet deze nu? Iedere samenleving kan zich tegen democratie keren, schrijft ze.
Applebaum komt in dit boek eerder teleurgesteld dan boos over. Haar voormalige vrienden zullen de schouders ophalen over dit werk of het afdoen als het product van een ‘ultra-globalist’. (Zo noemde Baudet haar in een tweet.) Maar voor andere lezers maakt de persoonlijke toon in dit essay het een aansprekend werk, ook als je het niet met haar politieke opvattingen eens bent. Een recept om nieuw rechts te keren geeft ze niet, want dat is er niet. De onzekerheid van deze situatie moeten we aanvaarden, er is niets beters. Er zijn geen permanente oplossingen. Met die wijze woorden sluit ze af.
Deze recensie verscheen eerder bij Athenaeum.nl
Geen reacties