Wat betekent het dat we in het antropoceen leven? Volgens de Australische filosoof Clive Hamilton is de betekenis daarvan amper te overschatten. In het antropoceen zal de verhouding tussen de mens en de aarde drastisch moeten veranderen.
In het antropoceen is ‘het stempel dat de mens wereldwijd op zijn omgeving drukt, (..) zo omvangrijk en werkzaam (,) geworden dat het in zijn impact op het functioneren van het aardsysteem sommige van de grote krachten van de natuur naar de kroon steekt.’
Dit concept heeft het beeld van wat de mens is op zijn kop gezet. Want de activiteiten van de mens zelf hebben de aarde veranderd. En niet een beetje, maar het aardsysteem is bezig aan een transformatie die zeer lange tijd merkbaar kan blijven. Dat systeem bestaat uit de atmosfeer, biosfeer, cryosfeer (ijs), hydrosfeer (water) en lithosfeer (steen). Het gaat dus niet om de aantasting van een landschap, een ecosysteem of het milieu, maar om het geheel: alles wat het leven op aarde bepaalt. En die verandering is niet positief, maar bedreigend, zelfs levensgevaarlijk. En ook al is dat bekend, toch gaan we ermee door. Dat is de prangende kwestie.
Hamilton benadrukt dat het antropoceen een wetenschappelijk concept is dat welbewust gekozen is. Het is geen aanduiding van een sociaal of politiek tijdperk. Hij verwerpt dan ook alle voorstellen om dit tijdvak een andere naam te geven, zoals ‘kapitaloceen’ of ‘chthuluceen’, een vinding van denker Donna Haraway. (Het novaceen van James Lovelock komt niet ter sprake.) Hij wijst er met nadruk ook op dat niet alleen het Noorden, maar ook het Zuiden en het Oosten, met name China en India, verantwoordelijk zijn voor de enorme uitstoot aan broeikasgassen. Het antropoceen is dus niet zomaar op het conto van een regio of sociaaleconomisch systeem te schuiven, al ligt de oorsprong in het kapitalistische Westen.
Machtiger
In diat antropoceen zijn mensen dus heel belangrijk. Hamilton is het dan ook niet eens met de opvatting dat mensen ‘ook maar’ een soort dieren zijn. Het uitzonderlijke van mensen is van groot belang in zijn verdere betoog, waarin hij een ‘nieuw antropocentrisme’ voorstelt.
Het antropoceen heeft nog een opvallend kenmerk: zowel de mensen als de natuur zijn machtiger geworden. Het is niet de een of de ander, maar allebei tegelijk. Wie slechts op een kant daarvan wijst heeft het mis. Dat is bijvoorbeeld een fout die de ecomodernisten maken, die wijzen op de toegenomen capaciteiten van mensen, maar de krachten van de natuur onderschatten. Hun vooruitgangsgeloof is niet meer vol te houden, vindt Hamilton.
Het antropoceen heeft nog meer effecten: het verenigt de mensheid. Een politiek filosoof als Carl Schmitt kon nog beweren dat wie ‘mensheid’ zegt, wil bedriegen. Maar de ontwikkelingen van het aardsysteem hebben ervoor gezorgd dat de mensheid nu een lot deelt.
In zijn ‘ophemeling’ van de mensen gaat Hamilton ver. Het zijn de mensen die de aarde betekenis geven en zelfs zal een buitenaardse beschaving over honderd miljoen jaar de aarde nog de Planeet van de mensen noemen. Is Hamilton echt zo overtuigd van de uniciteit van deze species of is het een poging om de last van de verantwoordelijkheid dragelijker te maken?
Coronapandemie
De mens, zo is een van de verschillen met de rest van de levende materie, is vrij om te kiezen. De keus van die vrije mens is nu tussen veronachtzaming en verantwoordelijkheid nemen voor de aarde. Maar eigenlijk is er geen keuze, want de vrijheid van mens kent grenzen die door de natuur worden aangegeven.
Het is interessant dat dit debat over verantwoordelijkheid en vrijheid ook in de coronapandemie opspeelde. Degenen die de coronamaatregelen verwierpen deden dat met een beroep op hun vrijheid: het inperken daarvan zou te ver gaan. Ze zagen geen verantwoordelijkheid voor een groter geheel.
En ook in de klimaatdiscussie is dat lang het geval geweest. De vrijheid om te vliegen, te consumeren en te barbecueën werd gesteld tegenover de bemoeizucht van ‘klimaatdrammers’ die restricties willen opleggen en de nadruk op verantwoordelijkheid leggen. Vanuit een heel ander perspectief kwam ook historicus Annelien de Dijn tot een begrip van vrijheid dat veel meer de nadruk legt op het collectief dan op het individu. Vrijheid is ook in het antropoceen een cruciaal begrip.
Mensen hebben de plicht om zorg te dragen voor de aarde, schrijft Hamilton. Dat is zowel een betekenisvol als verstandig doel. Dat in tegenstelling tot het najagen van menselijk welzijn, wat tot nihilisme leidt. Maar er is een andere mensheid, een nieuwe beschaving nodig, verzucht hij op het eind van zijn boek. Komt die er wel?
Lees ook de bespreking van Dwalen in het antropoceen van René ten Bos
Hoogmoed
In De provocerende aarde zet Hamilton de kwestie rond het antropoceen heel scherp neer. Hij weet de lezer (nogmaals) te overtuigen van het belang van deze breuk in de geschiedenis. Ook zijn kritiek op pogingen om deze verandering te bagatelliseren is sterk. Het debat over wat dit nieuwe tijdvak betekent is nu een van de belangrijkste discussies.
In de uitweg die hij ziet, klinkt iets van hoogmoed door over de grote macht van de mensen en het vermogen die macht verstandig aan te wenden. Ook al wordt er degelijk over gedacht en gesproken, ieder nieuw rapport over het klimaat of de biodiversiteit wijst er op dat er te weinig gebeurt. Mensen gaan toch voor een groot deel op de oude voet verder. Wat Hamilton van mensen vraagt, gaat heel ver en dat beseft hij ook. Misschien gaat het wel te ver.
Dat het de mensen zijn die de aarde betekenis geven is, is wel een discutabele stelling. Ten eerste is het betekenis voor de mensen, er is voor zover bekend geen ander wezen dat deze stelling hanteert. Maar stel dat langpootmuggen of wolhandkrabben het begrip betekenis kenden, hadden ze die buitengewone rol dan ook aan mensen toegekend?
De mensen en de aarde zijn met elkaar verbonden. Er zijn geen ontsnappingsmogelijkheden, al dromen sommigen van een bestaan op Mars of de maan. Maar dat is geen leven, schrijft Hamilton terecht. De strijd om een leefbaar bestaan zal hier plaatsvinden.
Geen reacties