Boekenstrijd

Op 13 oktober 1818 steeg boven de Duitse stad Aken een luchtballon op. Die werd bestuurd door Wilhelmine Reichard, die het luchtschip zelf had gefabriceerd. Vanuit de lucht wierp ze bloemen op haar publiek: vorsten en hoogwaardigheidsbekleders die in Aken bijeen waren voor een vredesconferentie. Ook gooide ze pamfletten naar beneden met een gedicht over de Europese vredeswil. Het is een van de fraaie details in Beatrice de Graafs Tegen de terreur. Hoe Europa veilig werd na Napoleon. Hier raakte de oude tijd van keizers en tsaren aan de moderne tijd van (de hele vroege) luchtvaart. Het was niet alleen een tijd van restauratie en herstel, wil De Graaf zeggen, er was ook vernieuwing en er waren zelfstandige vrouwen die van zich lieten horen. Aan de conferentietafel in Aken zaten geen vrouwen. Daar spraken de keizer van Oostenrijk, de koning van Pruisen, de tsaar van Rusland en de premiers van Groot-Brittannië en Frankrijk over een afsluitende vredesregeling voor Europa. Aan die vrede werd er al sinds 1814 aan gesleuteld, toen Napoleon verslagen. Zijn kortstondige herrijzenis en definitieve val in Waterloo deed daar weinig aan af. Voor macht en vrede Iemand heeft ooit gezegd dat er veel meer boeken zijn geschreven over…

Oswald Spengler was geen nazi, maar zijn denken heeft de nazi’s wel geholpen. Het leven en denken van de ondergangsfilosoof kende meer ingewikkelde verhoudingen, zo blijkt uit deze gedetailleerde biografie, die te vroeg ophoudt.

Een ‘nieuwe mens’ en een ‘nieuwe taal’. Die waren nodig volgens de zieners Frederik van Eeden en Erich Gutkind in het boekje Wereldverovering door heldenliefde. Het verscheen in 1912 voor het eerst. Van Eeden pleitte daarin voor een ‘wereldrijksdag’. Die intellectuele voorhoede zou de wereld redden. Het nu grotendeels vergeten boekje – later uitgegeven als De geestelijke verovering der wereld – was volgens Van Eeden van groot belang voor de komende generaties. Het was een utopisch geschrift met grote pretenties en een verlangen naar heroïsche strijd. Wereldverbeteraars In het boek De zieners is dat pamflet maar een van de uitingen van een los-vast-groepje wereldverbeteraars, idealisten, kunstenaars en filosofen die elkaar inspireerden en soms ook met elkaar overhoop lagen. In het centrum van het boek staan de Nederlandse schrijver en utopist Van Eeden, de Duits-Joodse filosoof Gutkind en de Slavische mystiek denker Dimitrije Mitrinović: denkers uit drie verschillende landen en met verschillende religieuze achtergronden. Daaromheen cirkelden mensen als de kunstenaar Kandinsky, de filosoof Martin Buber en de politicus Walther Rathenau. Allemaal hielden ze zich bezig met de ‘redding van de moderne mens’ en de ordening van het nieuwe Europa. Hun ideeën vlogen allerlei kanten op: conservatief, socialistisch, soms ook met dubieuze trekjes…

Eens in de zoveel tijd hebben Duitsers behoefte aan een boek dat de ondergang aankondigt. Na de Eerste Wereldoorlog was er De ondergang van het avondland van Oswald Spengler. Een paar jaar geleden schreef Thilo Sarrazin dat Duitsland zichzelf afschaft. En nu is er Finis Germania, een kort, merkwaardig en controversieel boek over het einde van Duitsland. Dit  boekje van honderd pagina’s bevat geen lopend betoog. Het is een verzameling korte teksten over Duitsland, de  Jodenvervolging en andere zaken van historicus Rolf Peter Sieferle. Finis Germania werd postuum uitgebracht. Sieferle stapte in 2016 door middel van een Freitod uit het leven. Sieferle is ervan overtuigd dat Duitsland verdwijnt, door migratie en door de Duitse omgang met het verleden. Er komt een zwartgallig, om niet te zeggen cynisch beeld in dit boek naar voren . Dat sluit aan op ondergangsgedachten die ook in Nederland leven. De schrijver is bijvoorbeeld een scherp criticus van de multiculturele samenleving. Daarin moet de  inheemse bevolking zijn identiteit opgeven, is zijn stelling. Er is geen gemeenschappelijk idee meer en daarom zal Duitsland als ‘wereldhistorisch volk’ geen rol meer spelen. Dat terwijl juist nu vele waarnemers het land een leidende rol toekennen. Bestseller In Duitsland heeft Finis…

Mark Rutte is fan van de Amerikaanse historicus en biograaf Robert Caro, een groupie zelfs, naar eigen zeggen. Caro schreef onder andere een biografie van de New Yorkse tycoon Robert Moses, maar zijn levenswerk is de meerdelige biografie van de Amerikaanse president Lyndon B. Johnson. Caro volgt het leven van Johnson meer dan nauwgezet en pas in dit vierde deel komt het onderwerp van zijn biografie terecht op de plek waar hij van droomde: het Oval Office in het Witte Huis. Maar dat lukt hem aanvankelijk niet op eigen kracht. Na lang twijfelen besluit Johnson mee te doen aan de voorverkiezingen voor de verkiezingen van 1960, maar hij verliest van ene John F. Kennedy. Slow motion Verliezen is niet de gewoonte van Johnson. Hij heeft zijn hele carrière steeds gezorgd dat hij belangrijke functies verovert, met legitieme en minder legitieme middelen. En als hij een positie bekleedt wordt dat een plaats van macht, waar baantjes en gunsten worden verdeeld. Daarmee gaat hij door tot hij leider is van de meerderheid in de Senaat, kortweg Leader of Mr. Leader. Hij zorgt ervoor dat wetten worden aangenomen, dat vertrouwelingen op belangrijke functies in de Senaat. Als Leader is hij spil in Washington….

Bijna honderd jaar geleden verscheen het eerste deel van Der Untergang des Abendlandes van Oswald Spengler in Duitsland. Het werd een wereldberoemd boek en in Duitsland bleef het altijd in druk. Nu pas verschijnt de eerste Nederlandse vertaling van De ondergang van het Avondland, in twee kloeke delen van samen 1200 pagina’s. Wat is de kracht van het boek en wat zijn de zwaktes? Wie was Spengler en wat zegt dit boek nu nog? Een bespreking in drie delen. 1. Het boek “In dit boek wordt voor het eerst een poging gewaagd het verloop van de geschiedenis op voorhand te bepalen.” Dat is de eerste zin van het eerste deel van De ondergang. Die geeft gelijk Spenglers grootste ambitie en pretentie weer: hij gaat vertellen wat er gaat gebeuren met de cultuur van het Avondland. Spengler denkt in de toekomst te kunnen kijken omdat iedere cultuur zich volgens vaste patronen ontwikkelt. Die culturen doorlopen altijd dezelfde cyclus. Ze onderscheiden zich wel door hun ‘ziel’, maar de fases die ze meemaken zijn net zo bepaald als die van het jaar, met een lente, zomer, herfst en winter. En dat geldt voor verschillende domeinen, van filosofie tot wiskunde, van politiek tot cultuur….

De naam Alexander von Humboldt zei me eigenlijk niet zoveel. Een Duitse geleerde, er was een universiteit naar hem genoemd. En er was ook iets met een broer. Dat was ongeveer wat ik over hem wist voor ik aan het boek De uitvinder van de natuur begon. En dat was een ontdekking! Humboldt was een geleerde van een bijzonder slag. Hij was ontdekkingsreiziger, denker, inspirator van Darwin en van de ecologische gedachte. Hij was bevriend met Goethe en de Zuid-Amerikaanse vrijheidsstrijder Simon Bolivar. Ook was hij een fel tegenstander van de slavernij. En dat hield hij niet verborgen, ook niet tegen slavenhouders, zoals de Amerikaanse president Jefferson. Blauwheid Zijn inzichten over de natuur ontleende hij voor een groot deel aan een reis die hij tussen 1799 en 1804 in de Amerika’s maakte. Hij verzamelde planten, stenen en dieren, mat het magnetisme van de aarde, hoogtes en zelfs de blauwheid van de hemel met een cyanometer. Hij bevoer eindeloos lange woeste rivieren (in een zinnetje staat: Ze roeiden twee maanden tegen de stroom in), doorkruiste woestijnen en beklom bergen. Op tamelijk hoge leeftijd maakte hij nog een reis door Rusland en Siberië. Hij had wel meer lange reizen willen maken, maar…

Donald Trump is een bedreiging voor de Amerikaanse democratie en Amerikanen moeten daartegen in verzet komen. De geschiedenis biedt daar lessen voor. Dat is de strekking van het boekje Over tirannie van historicus Timothy Snyder. Uit het Europese verleden haalt Snyder, auteur van het boek Bloedlanden, twintig lessen die de Amerikanen in acht moeten nemen. Die lessen gelden natuurlijk in grote lijnen ook voor andere volkeren als ze met de dreiging van tirannie te maken krijgen. We moeten leren uit het verleden, waarvan anders? Onder vuur Amerikanen moeten niet denken dat de instituties hun wel zullen beschermen tegen tirannie. Die instituties liggen immers onder vuur. Ze moeten zelf handelen, door niet bij voorbaat te gehoorzamen en instituties daadwerkelijk te beschermen. Ze moeten hun beroepsethiek in ere houden, demonstreren en fysiek contact leggen met geestverwanten, niet afgaan op allerlei onzin op internet en de waarheid eerbiedigen. Voor een belangrijk deel is dat de houding die je van een kritische burger in een democratie mag verwachten. Maar overbodig zijn deze lessen niet. Het is ook in Nederland opvallend hoe sterk het taalgebruik en dus de politiek wordt beïnvloed door populistische en xenofobe stemmen. Een groot deel van het debat wordt vanuit die hoek…

Met enige regelmaat kun je horen dat er een burgeroorlog gaande is. Bijvoorbeeld in de voorsteden van Frankrijk, wanneer er auto’s in vlammen opgaan. Of in het Verenigd Koninkrijk toen een man inreed op moskeebezoekers. Er komt een burgeroorlog of er is al een gaande, dat is de overtuiging van een redelijk omvangrijke groep in West-Europa en de Verenigde Staten. Het idee van een wereldwijde burgeroorlog is in zwang bij sommige denkers, zoals Pankaj Mishra. Hij ziet een strijd tussen de kosmopolitische burgers en diegenen die zich door globalisering en dergelijke bedreigd voelen. Idee Maar wat is burgeroorlog? Die vraag heeft door de eeuwen heen vele verschillende antwoorden heeft gekregen. Geen van die antwoorden is voor iedereen bevredigend. Dat blijkt uit het verhelderende boek van historicus David Armitage over het begrip burgeroorlog. Het is geen opsomming of geschiedenis van alle burgeroorlogen door de eeuwen heen, maar een analyse van de manieren waarop over dit verschijnsel is gedacht. En dat nog maar in een paar tijdperken: in de Romeinse tijd, de vroeg-moderne periode en de negentiende en twintigste eeuw. In deze geschiedenis zijn de ideeën de hoofdpersoon. Hoewel niet spannend in de traditionele betekenis van het woord, is dit fascinerend en…

  We leven in de beste van alle werelden, zei de Duitse filosoof Gottfried Leibniz in het begin van de achttiende eeuw. En drie eeuwen later zegt de Zweedse onderzoeker en docent Johan Norberg het in zijn boek Vooruitgang hem na. Niet alleen is het nu beter dan het ooit geweest is, er zijn ook ‘tien redenen om naar de toekomst uit te kijken’, zoals de ondertitel van dit boek luidt. Dit is het onbeschaamde verhaal van de vooruitgang, hoe de wereld een betere plaats wordt voor steeds meer mensen. En hoe dat mogelijk is. Vooruitgang is in de visie van Norberg in de eerste plaats verbetering van de leefomstandigheden. En die verbetering is spectaculair snel gegaan, in Europa de afgelopen tweehonderd jaar, in veel andere gebieden zelfs in een nog kortere tijd. We leven langer, zijn schoner, gezonder, gelijker, geletterder en vrijer dan ooit tevoren. En dat met miljarden meer dan een paar eeuwen geleden. Norberg doet alsof dit enorme onthullingen zijn, maar iedereen die een beetje op de hoogte is van mondiale ontwikkelingen weet dat natuurlijk. Een econoom als Robert Gordon schreef bijvoorbeeld over de enorme ontwikkeling in de VS sinds 1850. Voor het stuk over geweld leunt…