Boekenstrijd

Zijn vader was een streng-gereformeerde, analfabete en straatarme voddenraper. Als kind zat hij in een tehuis, ging naar de zeevaartschool, kwam bij de mariniers, werkte in een jeugdgevangenis, werd legerpredikant. Na de uitzending naar Irak zat hij tijden op de bank, ‘op de rand van zelfdestructie’ tot hij naar Afghanistan kon. Dat is, heel kort samengevat, een van de levensverhalen in dit boekje met ervaringen van militairen en een of meer vertegenwoordigers van het thuisfront Op die manier krijgen we als het ware twee kanten van de medaille te zien. Wat betekent het dat een militair zich blootstelt aan gevaar, afgezonderd is van gezin in soms zware omstandigheden en wat voor gevolgen heeft het voor het thuisfront?

De Korengalvallei is een onherbergzame uithoek in het oosten van Afghanistan, waar het centrale gezag eigenlijk nooit iets te zeggen had. Zelfs de Russen lieten het gebied ongemoeid. Maar de Amerikanen niet. De Taliban kon de vallei gebruiken als aanvoerroute naar Pakistan. En misschien nog wel belangrijker: de Amerikanen hadden er in één klap negentien militairen verloren. Dit was de plek waar schrijver Sebastian Junger, bekend van de bestseller De volmaakte storm, wilde zijn. Met fotograaf Tim Hetherington bracht hij er maanden door. Hetherington maakte er zijn World Press Photowinnaar van een Amerikaanse militair die uitgeput tegen een muur leunt. Samen maakten ze er ook de documentaire Restrepo, over een naar een omgekomen soldaat genoemde observatiepost.  

Er zijn niet alleen Amerikaanse, Britse en Nederlandse militairen in Afghanistan. Ook de Duitsers zijn er al jaren in wat ze vaak de Hindukusch noemen. De laatste tijd is er zeker in hun eigen land veel meer aandacht voor hun aanwezigheid. De hoop dat ze in het noorden van het land een relatief rustige tijd zouden doormaken, werd de grond ingeboord. Een zeer bloedig bombardement op een tankwagen, waarbij meer dan honderd mensen omkwamen, leidde in Duitsland tot verhit politiek debat. Men durft nu zelfs van oorlog te spreken. Dat was anders in de tijd dat Achim Wohlgetan in Afghanistan was. Deze militair met commando-opleiding was er 2002, dus vrij kort na de val van het Taliban-regime. Hij heeft een beetje ronkend boek geschreven over zijn ervaringen, waar ook een sterke Nederlandse component aan zit.

De Amerikaanse minister van defensie Robert Gates zei onlangs dat de pacifistische houding van Europa aanvankelijk een zegen was, maar dat het ondertussen tot een groot probleem was geworden om vrede en veiligheid te bereiken. Dat illustreert een van de verschijnselen die Ronald Havenaar in Eb en vloed heeft beschreven. Zijn stelling is dat sinds het presidentschap van Ronald Reagan de Verenigde Staten en Europa niet alleen politiek, maar qua mentaliteit uit elkaar zijn gegroeid. Aan de ene kant staat de weifelende, relativerende en afwachtende Europeanen, aan de andere kant de activistische Amerikanen die overal op afstormen en ervan overtuigd dat zij de wereld veel te bieden hebben.

Over de missie naar Uruzgan is inmiddels een bescheiden boekenplankje verschenen. Daarmee komt de lat voor ieder nieuw te verschijnen werk automatisch hoger te liggen. We weten meer en veel kanten van de zaak zijn al op een of andere manier belicht. Journalist Jaus Müller van NRC Handelsblad koos er voor om veteranen aan het woord te laten. Het idee is dat zij, na hun loopbaan bij Defensie te hebben beëindigd, ze vrijuit kunnen praten. Dit moet een ‘zo eerlijk mogelijk’ beeld opleveren. “De getuigenissen van de militairen zelf komen het dichtst bij de waarheid.” Toch levert deze formule niet automatisch een goed boek op.

Zestig jaar na dato is het nog steeds een statement om de gewapende strijd in Indonesië een ‘koloniale oorlog’ te noemen. Maar er is volgens de samenstellers van dit fotoboek geen andere conclusie mogelijk. De verhullende term ‘politionele actie’ voldoet niet. Deze koloniale oorlog was na de Tweede Wereldoorlog verreweg de grootste militaire inspanning van Nederland. Er waren op een gegeven moment 150.000 mannen onder de wapenen. Dat contraseert nogal met de huidige discussie over het in stand houden van een detachement van misschien tweeduizend militairen in Afghanistan. Er kwamen bijna zesduizend Nederlandse militairen om, en 100.000 Indonesische strijders. De schattingen over het aantal burgerslachtoffers lopen uiteen van 25.000 tot 100.000. Dit boek laat de rauwe kant van die oorlog zien.

Na de verkiezingen in Afghanistan van augustus 2009 liet de officiële uitslag lang op zich wachten. Maar al snel was duidelijk dat er op grote schaal was gefraudeerd in het voordeel van de zittende president Hamid Karzai. De schijnbaar aimabele en beschaafde man is sinds 2001 president van het land. Redelijk onverwacht kwam hij op deze positie terecht. Een mogelijke andere kandidaat werd door de Taliban vermoord, een ander was niet van de juiste stam. Karzai had alles mee: hij is lid van de Pashtun, de grootste stam in Afghanistan en sprak prima Engels. De diplomatieke Karzai was voor iedereen min of meer acceptabel.  

Luitenant Patrick Hennessey verbergt zijn fascinatie voor de oorlog niet. De opleiding aan Sandhurst en zelfs zijn uitzendingen naar Bosnië en naar Irak zijn niet spannend genoeg. Hij blijft vol ongeduld bijna hunkeren naar de echte strijd. Niet het op wacht staan bij Buckingham Palace en de Tower in prachtige uniformen is het doel van het militaire bestaan, maar de strijd op leven en dood. Ook het geduld van de lezer wordt op de proef gesteld. Maar de junior officer en de lezer krijgen more than they’d bargained for, als Hennessey in de Afghaanse provincie Helmand aankomt. Terry, zoals de Britten de Taliban noemen, is een hardnekkige en vindingrijke tegenstander, die niet terugschrikt voor de veel zwaardere vuurkracht van de Britten.

Decennialang ging Nederland uit van de gerede mogelijkheid dat de ‘Russen’ zouden komen. We kunnen het ons nu amper nog voor stellen, maar de angst was tijdens de Koude Oorlog reëel. Wat zou er dan in eigen land gebeuren? De voorbereidingen op een aanval waren, althans op papier, heel gedetailleerd. Schuilkelders, evacuatieplannen, voedselvoorraden, noodtoestanden en censuurdiensten, aan tal van zaken werd gedacht. Er was zelfs een commissie-Stapelbedden voor Buitengewone Omstandigheden en er werd berekend hoeveel vrachtwagens nodig waren om tweehonderdvijftigduizend doden te begraven. Maar hoe realistisch was het? Kon voorbereiden op een atoomaanval wel realistisch zijn?

Nederland staat niet bekend als militaristisch land. In het land van de koopman en de dominee lijkt voor de soldaat soms weinig plaats te zijn. 'De missie' in Afghanistan is daar geen uitzondering op. Deze moest vooral als opbouwwerk en niet als 'vechtmissie' worden gezien. Op het woord oorlog rust in officiële kring een taboe. Toch kunnen ook Nederlandse militairen niet zonder een zekere oorlogscultuur, zoals de bekende militair historicus Martin van Creveld het noemt. Soldaat in Uruzgan van majoor Niels Roelen is daar een mooi voorbeeld van. Hij heeft van zijn ervaringen in Oeroezgan een lekker oorlogsboek gemaakt, waarin de praatjes over de goede werken die daar worden verricht, tot een minimum beperkt blijven.