Boekenstrijd

Juan da Prado moet een van de eerste moderne atheïsten zijn geweest. Toen hij in 1655 als Portugese jood naar Amsterdam kwam, viel hij van zijn geloof. Waarom dachten de joden dat ze gods uitverkoren volk waren en was het niet belachelijk de schepper als persoon voor te stellen? Hij werd in de ban gedaan, maar zijn gedachten ontwikkelden zich verder. Hij nam het standpunt in dat iedere religie waardeloos was en dat de rede het instrument was om waarheid van onwaarheid te scheiden.

Toen de ‘afvallige’ Ehsan Jami, voormalig PvdA-raadslid in Leidschendam-Voorburg, zijn film An interview with Mohammed had gepresenteerd, reageerden Marokkaanse en islamitische organisaties met een verklaring. “De film is een krachteloos niemendalletje zonder heldere boodschap, of het moet zijn dat de Koran moet worden gelezen in de context van de tijd waarin die is geschreven.” Jami kon daar tevreden mee zijn. Want het idee dat de Koran als een historisch document moet worden gezien, is een voorwaarde voor inpassing van de islam in een andere tijd. Juist de groep die dat ontkent, en de Koran (althans hen welgevallige passages) letterlijk wil nemen als de enige waarheid, veroorzaakt problemen. Zo toonde de afwijzende reactie op de film van Jami, gewild of ongewild, een belangrijk inzicht en kreeg Jami toch voor een groot deel zijn gelijk.

Religie en ‘de oorlog’, het blijft een explosieve cocktail in de Lage Landen. Het debat erover is nieuw leven ingeblazen door de beslissing van het gerechtshof van Amsterdam dat Geert Wilders vervolgd moet worden, onder andere omdat hij de Koran met Mein Kampf gelijkstelde. In zijn essay Hitler in de polder ergert Zwagerman zich er juist aan dat mensen als Pim Fortuyn, Ayaan Hirsi Ali en Geert Wilders met Hitler, Mussolini, Mussert en andere nazikopstukken worden vergeleken. Deze demonisering begon volgens hem in 1984 toen Hugo Brandt Corstius CDA-minster Onno Ruding vergeleek met Adolf Eichmann. Je kan je over dergelijke vergelijkingen opwinden en erg smaakvol zijn ze niet. En tot een goed debat leiden ze ook zelden. Maar de opwinding van Zwagerman is nogal eenzijdig. Links heeft geen monopolie op de oorlog als retorisch wapen, zoals al blijkt uit het voorbeeld van Wilders. Fundamentalistische islamieten worden vaak als islamofascisten betiteld. Theo van Gogh noemde burgemeester Job Cohen een ‘NSB’er van nature’. De oorlog is het morele ijkpunt en daarmee het geliefde wapen om tegenstanders mee zwart te maken.

Radicalisering is hot. Het barst van de boeken en rapporten die vrijwel allemaal veel aandacht krijgen. De angst dat er misschien ergens een tweede Mohammed B. rondloopt is groot. Dus alles wat er aan bij kan dragen om dat te voorkomen is welkom. Maar hoe werkt radicalisering? Is het altijd erg en kan de overheid er wel iets tegen doen? Politicoloog Amy-Jane Gielen probeert op die vragen antwoord te geven in haar boek over radicalisering bij moslimjongeren en bij rechtsradicalen.

Het begin van de eenentwintigste eeuw wordt voor een groot deel gekenmerkt door de uitdaging van het westen door de politieke islam en de reacties daarop. Hoe deze strijd, die zich op cultureel, politiek, militair en justitieel vlak afspeelt, geduid moet worden is het onderwerp van dit al wat oudere boek van de Brits-Nederlandse schrijver Ian Buruma en de Israëlische filosoof Avishai Margalit. Deze strijd heeft in ideologisch opzicht een lange voorgeschiedenis, betogen de twee, en gaat terug tot de tijd van de Verlichting en de afwijzende reacties daarop. Deze beelden en stereotypen zijn steeds weer terugvinden bij de geharnaste tegenstanders van het westen: de occidentalisten.

Dé islam is de laatste jaren een van de belangrijkste onderwerpen van debat in Nederland. Maar voor de verscheidenheid en ontwikkelingen van het islamitisch denken, zelfs in radicale kringen, is weinig oog. Er is niet alleen sprake van jihad, strijd van (delen van) de islam tegen een externe tegenstander, er is ook fitna, oorlog binnen de islam. Dit boek van de Franse islamdeskundige Giles Kepel is een zeer nuttige gids voor deze lastige materie. Hij weerspreekt dat het islamisme aan een niet te stuiten opmars bezig is. In werkelijkheid hebben de radicale moslimstromingen verschillende nederlagen geleden. Egypte, Algerije en Bosnië waren in de jaren negentig evenzovele tegenslagen.

Een keer heb ik in het gezelschap mogen verkeren van de islamitsche denker Tariq Ramadan. In het Hilton Hotel in Rotterdam was ik aanwezig bij een debatje tussen hem en een medewerker van het American Enterprise Institute, de conservatieve denktank waar Ayaan Hirsi Ali later onderdak zou vinden. Het ging over de positie van moslims in Amerika en de vraag of ze daar beter af waren dan in het Midden-Oosten. Ramadan liet zich niet uit het veld slaan, maar was in zekere zin ongrijpbaar.Er zijn meer mensen die zo’n indruk krijgen van Ramadan. “Hij prikkelt de nieuwsgierigheid van (de) journalisten die, omdat ze niet weten of hij een engel of een duivel is, nog steeds wezenloos door hem worden gefascineerd,” schrijft Gilles Kepel in Oorlog in het hart van de islam.

Amsterdam heeft geen ‘Schefferprobleem’, zei de toenmalige burgemeester, Schelto Patijn. Dat was nadat Paul Scheffer, bijzonder hoogleraar grootstedelijke problematiek, in 2000 zijn opzienbarende artikel Het multiculturele drama had geschreven. Niets aan de hand, we leven vrolijk verder. Het past perfect in Scheffers beschrijving van de politieke cultuur van Nederland, waarin conflicten worden vermeden, zo nodig door ze te ontkennen. Het artikel van Scheffer verscheen aan de vooravond van enorme opwinding en onrust over alles wat met de komst van migranten te maken heeft. De aanslagen van 11 september, de opkomst van en de moord op Pim Fortuyn en nu de opmars van Geert Wilders en Ehsan Jami, het publieke en politieke debat wordt erdoor gedomineerd, bijna gemonopoliseerd.

Volgens sommige simpele visies op de geschiedenis van Europa vond in of kort na de Verlichting de scheiding van kerk en staat plaats. Daarna gingen beiden huns weegs en dat is de basis voor onze liberale, seculiere samenleving. Dat de werkelijkheid iets ingewikkelder in elkaar zit, toont de Britse historicus Michael Burleigh aan in zijn monsterproject over religie en politiek sinds de Franse Revolutie. Religie en politiek hebben elkaar op allerlei manieren beïnvloed. Nadat hij in Aardse machten de periode tussen 1789 en 1914 behandelde, bestrijkt hij in dit deel het tijdperk van de ‘totalitaire politieke religies’: fascisme, communisme en nationaal-socialisme. Met een beeldtaal en jargon ontleend aan het christendom schiepen Mussolini, Lenin en Hitler een geperverteerd visioen van verlossing. Om dat te bereiken was ieder middel vanzelfsprekend gerechtvaardigd en moesten diegenen die deel uit zouden maken van het toekomstig paradijs hun volledige leven in dienst daarvan stellen. Zoniet, dan waren ze ook te vernietigen tegenstanders.

Raar woord eigenlijk, naïvisten. Het bestond niet en klopt ook niet. Want –isten zijn mensen die iets nastreven. Afgezien van een enkele kunstenaar komt dat bij naïviteit weinig voor. Maar wat geeft het, het rijmt lekker op islamisten. Dit boek is geschreven naar aanleiding van de cartooncrisis, de enorme ophef en rellen die ontstonden na de publicatie van cartoons van de profeet Mohammed in een Deense krant. Volgens de Deense schrijvers van dit boek had die crisis een ‘beslissend karakter’. Dat lijkt wat overdreven. Het is eerder één etappe in een reeks van botsingen tussen het islamisme en het westen. En als deze crisis beslissend was geweest, had ik wel duidelijker willen lezen wat de uitkomst was. Volgens de auteurs was het een demonstratie van macht van de islamisten. Maar een echte overwinning was het toch niet. Het heeft, vermoed ik, ook wel als waarschuwing gewerkt voor waarnemers in het westen.