Boekenstrijd

Denkers uit het interbellum kunnen ons helpen om nieuwe apocalyptische rampen te voorspellen en voorkomen. Dat is het uitgangspunt van dit boek van filosoof André Klukhuhn. De denkers die hij hiervoor wil aanwenden zijn Oswald Spengler, José Ortega y Gasset, Johan Huizinga, Sinclair Lewis en zelfs Adolf Hitler. Hij geeft korte biografieën van deze denkers en die ene politicus. Spengler sloot aan op de tijdgeest, merkt Klukhuhn op. Dat hij de Eerste Wereldoorlog begrijpelijk maakte, begreep ik niet. Het is volgens hem ook niet verwonderlijk dat hij vandaag nog populair is, omdat hij het populisme kan verklaren. Ortega y Gasset maakte een nogal vernietigende analyse van de democratie. Die gaf ‘de massa’ van middelmatige mensen vooral een stem. ‘Een te ver doorgevoerde democratie in religie en kunst, in het denken en de omgangsvormen, gevoelens en gewoonten, is ‘de gevaarlijkste ziekte die een samenleving kan treffen’, zo vat Klukhuhn dit samen. Die grote massa was niet op te voeden en bedreigde de positie van een ‘selecte minderheid.’ Huizinga werd beïnvloed door Spengler en nog meer door Ortega y Gasset. In zijn In de schaduwen van morgen analyseerde hij volgens Klukhuhn dat het kennen belangrijker was geworden dan het bestaan. Trump Sinclair…

Zie hier voor een overzicht van de boeken van Yuval Noah Harari De Israëlische historicus Yuval Noah Harari deinst niet terug voor grote vragen. De geschiedenis en de toekomst van de mensheid beschreef hij prachtig in Sapiens en Homo Deus. In zijn nieuwe boek 21 lessen voor de 21ste eeuw beschrijft hij het heden, verkent hij de nabije toekomst, maar zoekt ook naar de zin van het leven. Dat levert een tamelijk somber boek op en ook het meest pretentieuze van het trio. Digitale dictatuur Een belangrijk punt van Harari is dat mensen meer in verhalen geloven dan in feiten. Die verhalen (christendom, liberalisme, etc.)  maken het mogelijk om in grote groepen samen te werken en dat is wat ons wezenlijk onderscheid van andere dieren. Maar die grote verhalen werken niet meer. Na de ondergang van het fascisme en het communisme is nu het liberalisme terrein aan het verliezen. Het idee van de vrije wil van mensen, het fundament van het liberalisme, klopt namelijk niet. Straks kennen de algoritmes ons beter dan wij onszelf kennen en worden onze keuzes (nog meer dan nu) gemanipuleerd.  Dan dreigt een digitale dictatuur met een nieuwe standenmaatschappij. Liberale vooruitgangsdenkers als Steven Pinker zullen ontkennen…

Historici kunnen het soms niet laten zich met het heden en zelfs de toekomst bezig te houden. Soms doen ze onderzoek naar hoe mensen naar de toekomst keken en soms wagen ze zelf de stap naar beschouwingen over wat nog zal komen. Philipp Blom heeft de sprong naar de toekomst gewaagd, met een tamelijk alarmistisch essay dat prikkelende stellingen bevat, maar ook veel bekend terrein bedekt. Hij begint, een beetje afgezaagd, met een historica die zich over vijftig jaar afvraagt waarom de mensen in 2017 zo traag reageerden op de klimaatverandering en de digitalisering. Hiermee eigent Blom zich indirect de positie van ziener toe. Hij vertelt ons vast wat er over vijftig jaar belangrijk is. Eeuwig heden Maar mensen in de rijke landen zijn eigenlijk niet met de toekomst bezig. Ze hebben geen meer over een betere toekomst, denken dat het alleen maar slechter kan worden en willen daarom een ‘eeuwigdurend heden’. Dat gaat niet gepaard met tevredenheid, maar vooral met angst voor verandering. “Er vloeit vage paniek door onze aderen,” schrijft Blom poëtisch. Sinds onder andere politicoloog Dominique Moïsi de emotionele toestand van het westen als angst diagnosticeerde in zijn boek De geopolitiek van emotie is dat niet zo…

  We leven in de beste van alle werelden, zei de Duitse filosoof Gottfried Leibniz in het begin van de achttiende eeuw. En drie eeuwen later zegt de Zweedse onderzoeker en docent Johan Norberg het in zijn boek Vooruitgang hem na. Niet alleen is het nu beter dan het ooit geweest is, er zijn ook ‘tien redenen om naar de toekomst uit te kijken’, zoals de ondertitel van dit boek luidt. Dit is het onbeschaamde verhaal van de vooruitgang, hoe de wereld een betere plaats wordt voor steeds meer mensen. En hoe dat mogelijk is. Vooruitgang is in de visie van Norberg in de eerste plaats verbetering van de leefomstandigheden. En die verbetering is spectaculair snel gegaan, in Europa de afgelopen tweehonderd jaar, in veel andere gebieden zelfs in een nog kortere tijd. We leven langer, zijn schoner, gezonder, gelijker, geletterder en vrijer dan ooit tevoren. En dat met miljarden meer dan een paar eeuwen geleden. Norberg doet alsof dit enorme onthullingen zijn, maar iedereen die een beetje op de hoogte is van mondiale ontwikkelingen weet dat natuurlijk. Een econoom als Robert Gordon schreef bijvoorbeeld over de enorme ontwikkeling in de VS sinds 1850. Voor het stuk over geweld leunt…

In zijn boek Sapiens beschreef hij de geschiedenis van de mens, in het vervolg Homo Deus exploreert Yuval Noah Harari met dezelfde flair de toekomst. (Zie hier mijn bespreking voor de opvolger 21 Lessen voor de 21ste eeuw) Harari begint zijn zoektocht in het heden: een positief moment in het bestaan van de mensheid. Want oorlog, hongersnood en plagen, die de mens millennia van leven, welzijn en gezondheid hebben beroofd, zijn zo goed als uitgebannen. Voorbeeldje: de ebolaplaag in het westen van Afrika kostte 11.000 mensen het leven. Dat zijn er veel, maar het is niet te vergelijken met epidemieën in het verleden. Er kwam een hele machinerie op gang (te langzaam was het verwijt) van internationale en non-gouvernementele organisaties. Nog een: Meer mensen gaan dood door obesitas dan door ondervoeding. Nu komt er een nieuw doel in het vizier en dat is samengevat in de titel van dit boek: de mens wordt god. Techniek en wetenschap zullen een doorslaggevende rol spelen: een voortzetting van de praktijk van de afgelopen eeuwen. Wat het precies betekent dat de mens god wordt, maakt Harari niet meteen duidelijk. Een onsterfelijk en machtig wezen, misschien wel een dat zijn of haar invloed op lange…

Het leven in Amerika in 1870 was vies, zwaar, arm, ongezond, gevaarlijk, onaangenaam, traag, duur, kort, ongeschoold, saai,  onsmakelijk en geïsoleerd. Dat beeld rijst op uit de eerste hoofdstukken van het boek van de econoom Robert Gordon over opkomst en verval van de Amerikaanse groei. Het leken de Middeleeuwen wel,  of nee, de prehistorie. Inderdaad, een van de tussentitels luidt: from prehistory to the modern era in 70 years. Of het nu voeding, kleding, huisvesting of transport was, tussen 1870 en 1940 ging de levensstandaard van Amerikanen razendsnel omhoog. Door de aanleg van riolering, waterleiding, gas, telefoon en elektriciteit werden huizen aangesloten op netwerken. De auto transformeerde het transport, de steden en het platteland in een oogwenk. En daarna gebeurde er niet zo heel veel meer, afgezien van wat deelgebieden zoals communicatie en informatie. Tot 1970 zette de stevige groei van de levensstandaard zich wel door, maar daarna vlakte ook die af. De enige opflikkering in de afgelopen 45 jaar was tussen 1994 en 2004, toen onder invloed van internet en automatisering er een stimulans van de groei was. En de komende 25 jaar ziet het er niet beter uit voor de groei. Gordon gelooft niet in de komst van…

Het kapitalisme lijkt dezelfde status te hebben als de zwaartekracht, een soort natuurwet van de economie. Het produceren van goederen en diensten en die met winstoogmerk op een markt verkopen, lijkt vanzelfsprekend. In een of andere vorm gebeurt dat bijna overal ter wereld. De concurrentie zorgt voor acceptabele prijzen, innovatie, groei en (economische) vrijheid. Van gematigd links tot stevig rechts, van Zuid-Korea tot Zwitserland, het kapitalistische systeem staat schijnbaar niet ter discussie. De ondergang van andere systemen lijkt het historisch gelijk van het kapitalisme te bewijzen. Ooit werd getracht een ander systeem op te zetten. Maar de Sovjet-Unie stortte ineen en de Volksrepubliek China ontwikkelde een vorm van staatskapitalisme waarin rijk worden werd verheerlijkt. Speculeren op de aandelenbeurs werd een volkssport. Maar zo onbedreigd is het kapitalisme niet, stelt de Britse economie-journalist Paul Mason. Sterker nog, het einde van het kapitalisme nadert. Organisme Mason stelt dat het kapitalisme een organisme is met een begin, een midden en een eind. Dit is een beeldspraak die in het denken over de toekomst vaker gehanteerd is. Zo beschouwde Oswald Spengler in zijn boek Der Untergang des Abendlandes culturen als organismen. En organismen hebben te maken met een levenscyclus: geboorte, bloei, verval, dood. Maar…

De toekomst haalt ons soms in, schrijft Christopher Coker in het boek Future War. Voorspellingen komen uit, al zijn ze amper gedaan. Zo schreef de Fransman Jaques Attali ongeveer tien jaar geleden over religieuze groeperingen die landen zouden veroveren. Zie hier Islamitische Staat. De toekomst is kenbaar juist omdat die op het heden lijkt, dat is het uitgangspunt van dit werk over de toekomst van oorlog. Dit is geen catalogus vol technische snufjes zoals drones, exoskeletten en nanobots die de oorlogvoering zullen veranderen. Het gaat om welke rol oorlog krijgt en de verhouding van de mens met de techniek en uiteindelijk zichzelf. Meer dan bij de fabrikanten van hardware gaat hij te rade bij science fiction schrijvers en filosofen. Want het denken over de toekomst geeft mede vorm aan die toekomst. Maar het meest geeft het verleden daar richting aan. Techniek wordt al eeuwen gebruikt om de slagkracht en het uithoudingsvermogen van soldaten te vergroten. Dat gaat steeds verder, van de vuistbijl naar elektromagnetische stimulatie van de hersenen. Er komt misschien een pil tegen post traumatische stress stoornis. Coker stelt dat het onderscheid tussen mens en machine al wegvalt: ze maken beiden deel uit van een systeem, kunnen niet zonder…

Intense hittegolven, hongersnoden, extreme droogte, verwoestende orkanen, bosbranden, uitsterven van soorten en mondiaal om zich heen grijpende epidemieën staan ons te wachten. Maar er lonkt een alternatief: een kleinschalige, milieuvriendelijke, sociale, op de kringloop van het leven gerichte, democratische aarde. Er is geen tussenweg tussen de apocalyps (te dateren in 2100) en de utopie in het boek van Naomi Klein over de klimaatcrisis. Er is ook geen tijd om die keuze uit te stellen. Het uur U heeft geslagen. De klimaatcrisis is ‘een klop op de deur van de beschaving’. Er is geen tijd meer, No Time.  Klimaatverandering gaat in de ogen van Klein over veel meer dan de uitstoot van CO2 en andere broeikasgassen. Over de technische kanten van de klimaatverandering schrijft ze relatief weinig. Ze gaat een ideologische en filosofische strijd aan. Het ging mis met de gelijktijdige opkomst van de vrije markt- en de brandstoffeneconomie in de achttiende eeuw. Aanvankelijk traag, maar met een razende versnelling na de Koude Oorlog, worden kolen, olie en gas verstookt. In het ‘gedereguleerde kapitalisme’ hebben bedrijven de vrije hand gekregen, overheden hebben het vermogen om nee te zeggen verloren. Belangrijker nog is dat de mens, vooral de westerse mens, afstand moet…

De machine wordt mens. De mens wordt God. Het universum wordt een computer, die mens wordt, die God wordt. Dat is een ultrakorte samenvatting van het boek De singulariteit is nabij van de bekende futuroloog Ray Kurzweil. Te kort door de bocht om alle nuances recht te doen, maar het boek van Kurzweil, een classic die nog steeds relevant is, bevat een ver gaande en radicaal doorgedachte visie op de toekomst, die zich hooguit door de grenzen van het universum laat inperken. Kurzweil gaat er vanuit dat mensen en computers zullen samensmelten. Dat gebeurt op diverse manieren. Ten eerste dringt de computer het menselijk lichaam binnen, in de vorm van steeds kleinere machines. Uiteindelijk zullen we onze gezondheid en algehele toestand beïnvloeden door miljoenen, miljarden nanobots in onze bloedbanen en hersenen. Aan de andere kant zullen we computers bouwen die op het menselijk brein lijken. Eerst zal de computer de rekenkracht en andere capaciteiten van het brein evenaren, maar snel daarna zal het die verre overtreffen.  Deze algemene kunstmatige superintelligentie duidt hij aan met de term singulariteit.  Uiteindelijk komt er een samensmelting van mens en computer. Rekenkracht Dat kan bedreigend klinken, maar dat is het voor techno-optimist Kurzweil allerminst. Door…