Inzoomen en uitzoomen. Details en context. Beschrijving en analyse. Het zijn die afwisselingen die veel indrukwekkende journalistieke producties onderscheiden van middelmatige werken. Ze laten de lezer meebeleven, maar geven ook een breder perspectief op een gebeurtenis. De Amerikaans-Canadese schrijver John Vaillant toont zich hier een meester in Fire Weather: in zijn boek over een enorme bosbrand in Canada. En over veel meer dus. Het ene moment volgt hij het verloop van die brand per minuut, of nog korter, want dit vuur rekent in secondes af met bomen en zelfs huizen. Dan neemt hij afstand, schrijft hij over de fysica van zeer hete branden, de bombardementen op Harmburg in de Tweede Wereldoorlog, de economie van de fossiele industrie, en uiteraard klimaatverandering. De bosbrand in mei 2016 rond en in de Canadese stad Fort McMurray blijft – flauw gezegd – het brandpunt van het boek. Vaillant beschrijft nauwgezet hoe het vuur dichterbij komt, maar de inwoners zich aanvankelijk niet echt bedreigd voelen. (Ik pakte bij het lezen Google Maps erbij om precies te kijken waar de brand woedde en hoe het nu uitziet.) De autoriteiten zenden tegenstrijdige berichten uit: ja, er is wat aan de hand, maar het zal wel meevallen. Pas…
Wat betekent het dat we in het antropoceen leven? Volgens de Australische filosoof Clive Hamilton is de betekenis daarvan amper te overschatten. In het antropoceen zal de verhouding tussen de mens en de aarde drastisch moeten veranderen. In het antropoceen is ‘het stempel dat de mens wereldwijd op zijn omgeving drukt, (..) zo omvangrijk en werkzaam (,) geworden dat het in zijn impact op het functioneren van het aardsysteem sommige van de grote krachten van de natuur naar de kroon steekt.’ Dit concept heeft het beeld van wat de mens is op zijn kop gezet. Want de activiteiten van de mens zelf hebben de aarde veranderd. En niet een beetje, maar het aardsysteem is bezig aan een transformatie die zeer lange tijd merkbaar kan blijven. Dat systeem bestaat uit de atmosfeer, biosfeer, cryosfeer (ijs), hydrosfeer (water) en lithosfeer (steen). Het gaat dus niet om de aantasting van een landschap, een ecosysteem of het milieu, maar om het geheel: alles wat het leven op aarde bepaalt. En die verandering is niet positief, maar bedreigend, zelfs levensgevaarlijk. En ook al is dat bekend, toch gaan we ermee door. Dat is de prangende kwestie. Hamilton benadrukt dat het antropoceen een wetenschappelijk concept is…
Het antropoceen is in korte tijd een veelgebruikt begrip geworden. Het is omarmd door activisten en wetenschappers, maar ook verworpen. Over de betekenis is onenigheid en het is nog niet daadwerkelijk vastgelegd dat geologisch gezien het antropoceen is aangebroken. Maar er is blijkbaar behoefte aan zo’n begrip, dat aangeeft dat in de huidige tijd de mens een zeer grote invloed heeft op zijn omgeving. Dat begrip geeft aan dat de verhouding tussen mens en natuur veranderd is. Hoe dan en wat nu? Dat zijn de grote vragen. Daarover gaat After Nature van Jedediah Purdy, hoogleraar rechten in de VS. Voor een antwoord gaat hij eerst terug in de Amerikaanse geschiedenis en kijkt dan vooruit. Een ding staat voor hem voorop: de term kan niet betekenen dat mensen achterover leunen vanuit een fatalistische houding. Het antropoceen is een oproep om in actie te komen. Purdy onderscheidt vier manieren waarop de (nieuwe) Amerikanen met hun natuurlijke omgeving zijn omgegaan. De eerste was de providentiële wijze: het Amerikaanse land was een schepping van de Voorzienigheid. Die schepping was de kolonisten gegeven om met hun arbeid om te vormen tot een aards paradijs. Het land moest dus gecultiveerd worden. Bij de vroege kolonisten had…
In Oog in oog met Gaia zijn acht lezingen van de Franse filosoof Bruno Latour gebundeld, die samen het ‘het Nieuwe Klimaatregime’ in kaart brengen. Een grote diversiteit aan thema’s komt voorbij: uiteraard de klimaatverandering, maar ook of vooral politiek, wetenschap en religie. Hij presenteert controversiële denkers zoals Carl Schmitt, die je met voorzichtige doses tot je moet nemen, zoals Latour schrijft. Ook James Lovelock, de bedenker van de Gaia-theorie, is omstreden, zij het om heel andere redenen. Hier zijn acht lessen uit die acht lezingen. Die bieden geen volledige samenvatting van het boek, maar geven een impressie van een aantal hoofdlijnen. 1. ‘Hoop is een slechte raadgever.’ Boeken en artikelen over het klimaat (of andere akelige onderwerpen zoals de coronacrisis) willen vaak hoop bieden. Maar volgens Latour is dat in het geval van de klimaatverandering, van onze veranderde verhouding met de natuur, niet mogelijk. Hij spreekt ook niet over een crisis, want dat suggereert een voorbijgaande fase. ‘Het is definitief’. Hij komt hierop nadat hij heeft gesteld dat de ‘ecologische mutaties’ (zijn term voor klimaatverandering en aanverwante ontwikkelingen) wel degelijk bekend waren, maar dat er niets gedaan is. Die situatie leidt tot waanzin, die zich kan uiten in ontkenning,…
Op de lange termijn zijn we allemaal dood. Wie dat ooit als eerste heeft gezegd, weet ik niet. Filosoof Roman Krznaric maakt zich er niet zo makkelijk vanaf als het gaat om de lange termijn. In zijn boek De goede voorouder houdt hij een pleidooi voor het langetermijndenken. Mensen moeten niet gericht zijn op de onmiddellijke bevrediging van hun verlangens. Ze moeten denken aan de gevolgen van hun handelen over 100 jaar of misschien wel langer. Volgens Krznaric beschikken mensen over een ‘eikelbrein’ en een ‘marshmallowbrein’. Het eikelbrein denkt op lange termijn, zoals iemand die een eikenboom plant die nog honderden jaren kan groeien. Iemand die de marshmallow direct verslindt, denkt op korte termijn. Nu hebben beide manieren van denken hun voor- en nadelen en komen op hun tijd van pas. Tirannie van het nu Volgens Krznaric leven mensen tegenwoordig in ‘de tirannie van het nu’. Het is zo’n soort generalisatie die lekker klinkt, maar ook tegenspraak oproept. Uiteraard moedigt de consumptiemaatschappij aan tot consumeren. Maar mensen zijn ook bezig met hypotheken met een looptijd van dertig jaar; het op de wereld brengen van kinderen; onderwijs. Het zijn allemaal activiteiten die een langere periode beslaan of lange effecten hebben. Er…
Als iets de fantasie van toekomstdenkers heeft geprikkeld, dan zijn het wel steden. Van het met steden bezaaide eiland Utopia en de Stad van de zon van Campanella tot de modernistische concepten van Le Courbusier en de ‘smart cities’ van Jeff Bezos en Elon Musk, de stad is gezien als de plaats waar een betere wereld gemaakt kan worden. Maar misschien is de stad niet het juiste formaat om de grote vraagstukken van de komende tijd, zoals klimaatverandering, aan te pakken. De buurt is daar veel beter geschikt voor. Dat is de stelling van een aantal Nederlandse wetenschappers die denken over de toekomst in hun werk hebben geïntegreerd. In hun boek Neighborhoods for the future komen allerlei voorbeelden voorbij van wijken die het op een of andere manier goed doen. De buurt is de schaal waarop het mondiale probleem van de klimaatverandering aangepakt kan worden, vinden deze wetenschappers. Die is klein genoeg om mensen betrokken te houden, maar groot genoeg om impact te hebben. En daarbij gaat het niet alleen om klimaat, maar ook om leefbare buurten met een goede sociale ecologie. Er wordt nogal wat op het bordje van de buurten gelegd. Veel groen in de buurten Een groot…
Bij de zelfscankassa in de Albert Heijn kan je kiezen voor een korte kassabon. Dat scheelt papier. De Speld maakte er een item over: Klimaatverandering stopgezet door vrouw die kiest voor korte bon. ‘Ik ben gek op deze planeet, dus de keuze was makkelijk gemaakt’, zei de 25-jarige Marline. De grap was voor mij goed getimed: die verscheen toen ik Een beter milieu begint niet bij jezelf van Jaap Tielbeke aan het lezen was. Het leek een van zijn belangrijkste punten goed te illustreren: individuele acties van consumenten helpen niet om grote milieuproblemen op te lossen. En ja, ik word ook moe van advertenties van energiebedrijven die doen alsof ze de groenste ter wereld zijn. Of die de bal handig terug leggen bij hun klanten. Zoals Vattenfall adverteert met de slogan: klimaatverandering: kun jij er wat aan doen? Zo heeft Tielbeke meer goede punten. Hij keert zich tegen de neiging om het klimaat als een grote rekensom te zien. En tegen de technofix van de ecomodernisten die denken dat techniek, vooral kernenergie en geo-engenineering, ons gaat redden. ‘De moeilijke route’ Maar er is ook veel wat schuurde tijdens het lezen. Dat begon met de pretentie ervan. ‘In dit boek kies…
James Lovelock, de inmiddels honderd jaar oude bedenker van de Gaia-theorie, denkt dat in de toekomst mensen ondergeschikt zijn aan intelligente machines. En dat vindt hij een prachtig vooruitzicht. Hij weet dat beeldend te presenteren. Misschien zijn er straks wel bomen waaraan batterijen groeien. De gaia-theorie gaat ervan uit dat het leven zijn omgeving aanpast en daarmee leven mogelijk maakt. De hele aarde is in feite een levend organisme. Met die theorie heeft Lovelock veel aanhangers gewonnen, maar ook veel kritiek over zich afgeroepen. Nu breidt hij die gaia-theorie uit naar de toekomst. Het bijzondere is dat Lovelock een zeer grote afstand neemt tot de aardse zaken. Hij poogt de zaken niet vanuit menselijk perspectief te bekijken, of zelfs dat van de planeet, maar vanuit de kosmos. Dit is denken op zijn grootst, en dat in een klein boekje. We zijn alleen Lovelock denkt dat mensen de enige intelligente wezens in de kosmos zijn. Wij mensen zijn de enige wezens die een beetje begrijpen wat de kosmos is. Volgens hem is het onwaarschijnlijk dat er op andere planeten vergelijkbare intelligente wezens zijn ontstaan. Sterker nog, het zou wel eens zo kunnen zijn dat het doel van de kosmos is om…
“Het is erger dan je denkt, veel erger.” Met deze eerste zin van zijn boek De onbewoonbare aarde heeft David Wallace-Wells een behoorlijk succes gehad. Met de onheilspellende titel en een schier onuitputtelijke opsomming van de mogelijke rampen als gevolg van klimaatverandering heeft hij het probleem in de scherpst mogelijke termen onder de aandacht gebracht. Kort samengevat: geen enkele locatie blijft gespaard, niemand kan zich aan deze crisis onttrekken, rijkdom of technologie zullen geen bescherming bieden. En die crisis is voor een groot deel veroorzaakt door mensen die uitstekend op de hoogte waren van de gevolgen van de uitstoot van broeikasgassen. Daarmee is de klimaatcrisis ook een crisis tussen generaties geworden: een generatie heeft voor een enorme uitstoot gezorgd, een generatie, ‘de onze’, moet zorgen dat de situatie niet totaal uit de hand loopt. Plagen Wallace-Wells besteedt de eerste helft van zijn boek aan twaalf ‘plagen’ die de mensheid zullen treffen als klimaatverandering doorgaat. Die lopen uiteen van de sterfte door hitte en honger, tot het ontstaan van conflicten, gebrek aan zoet water, ‘stervende oceanen’ en ‘economische ineenstorting’. In deze hoofdstukken stort de auteur een groot aantal beweringen uit rapporten, boeken en wetenschappelijke artikelen over de lezer uit. Ze hebben…
Aan het begin van zijn boek over klimaatverandering voert Jelmer Mommers een vriend op. Die ziet het allemaal niet meer zitten. De klimaatverandering is te overweldigend en er is niets tegen te doen. Mommers gaat aan de slag om deze vriend en alle anderen van het tegendeel te overtuigen. En de uitkomst is: er ligt een betere wereld op ons te wachten. Op iedereen. Iedereen kan uiteindelijk baat hebben bij de transformatie naar een maatschappij waarin geen broeikasgassen worden uitgestoten. Dit is dus een verhaal van verlossing, en daardoor een zeer christelijk boek. Het verhaal volgt het het patroon van de zondeval, het berouw, de verlossing en de komst van het paradijs. Zondaar Dit boek begint met een biecht van een zondaar en een openlijke verklaring van de emoties die dat met zich mee brengt. “Onder de streep ben ik nog steeds een vervuiler. Hoe ga ik dat uitleggen als iemand in de toekomst vraagt wat ik deed om de aarde leefbaar te houden…. Ik zou willen dat het er niet was, het knagende schuldgevoel, de angst, de wanhoop.” Na een korte analyse van de oorzaak van de problemen volgt een schets van twee mogelijke toekomsten waarbij de hel van…