Boekenstrijd

James Lovelock, de inmiddels honderd jaar oude bedenker van de Gaia-theorie, denkt dat in de toekomst mensen ondergeschikt zijn aan intelligente machines. En dat vindt hij een prachtig vooruitzicht. Hij weet dat beeldend te presenteren. Misschien zijn er straks wel bomen waaraan batterijen groeien. De gaia-theorie gaat ervan uit dat het leven zijn omgeving aanpast en daarmee leven mogelijk maakt. De hele aarde is in feite een levend organisme. Met die theorie heeft Lovelock veel aanhangers gewonnen, maar ook veel kritiek over zich afgeroepen. Nu breidt hij die gaia-theorie uit naar de toekomst. Het bijzondere is dat Lovelock een zeer grote afstand neemt tot de aardse zaken. Hij poogt de zaken niet vanuit menselijk perspectief te bekijken, of zelfs dat van de planeet, maar vanuit de kosmos. Dit is denken op zijn grootst, en dat in een klein boekje. We zijn alleen Lovelock denkt dat mensen de enige intelligente wezens in de kosmos zijn. Wij mensen zijn de enige wezens die een beetje begrijpen wat de kosmos is. Volgens hem is het onwaarschijnlijk dat er op andere planeten vergelijkbare intelligente wezens zijn ontstaan. Sterker nog, het zou wel eens zo kunnen zijn dat het doel van de kosmos is om…

Hoop is een complexe emotie. Hoop is de wens dat iets goed komt, zonder daar echt vertrouwen in te kunnen hebben. Hoop wordt dus over het algemeen positief gewaardeerd, maar er zit een onzeker element in. Deze onzekere verwachting gaat over de toekomst. Hoop wordt vaak als tegendeel van angst gezien, maar is volgens verschillende filosofen daar nauw aan verbonden. Journalist Joris Luyendijk stelt in de inleiding van dit boek hoop voor als het tegendeel van cynisme. Dat cynisme brak volgens hem in de jaren negentig door als het tegendeel van het afgebladderde jaren-zestig idealisme. Het cynische wereldbeeld werd belichaamd door kunstenaars als Quentin Tarantino, Arnon Grunberg en Hans Teeuwen. Van de avant-garde sloeg het cynisme over op de hele bevolking. En dat leidde, even een heel klein beetje korter door de bocht dan hij schrijft, tot Donald Trump en Boris Johnson. Actieve en passieve hoop Hoop betekent dat je bewust de mogelijkheid openhoudt dat het toch nog goed komt, aldus Luyendijk. Hij maakt een nogal ingewikkeld onderscheid tussen ‘passieve hoop’, die verwacht dat iemand anders ‘het’ oplost, en de actieve variant, waarbij ‘hoop voor je werkt als een soort buitenboordmotor’. Met de vraag ‘Wat geeft jou hoop?’ is Luyendijk…

“Het is erger dan je denkt, veel erger.” Met deze eerste zin van zijn boek De onbewoonbare aarde heeft David Wallace-Wells een behoorlijk succes gehad. Met de onheilspellende titel en een schier onuitputtelijke opsomming van de mogelijke rampen als gevolg van klimaatverandering heeft hij het probleem in de scherpst mogelijke termen onder de aandacht gebracht. Kort samengevat: geen enkele locatie blijft gespaard, niemand kan zich aan deze crisis onttrekken, rijkdom of technologie zullen geen bescherming bieden. En die crisis is voor een groot deel veroorzaakt door mensen die uitstekend op de hoogte waren van de gevolgen van de uitstoot van broeikasgassen. Daarmee is de klimaatcrisis ook een crisis tussen generaties geworden: een generatie heeft voor een enorme uitstoot gezorgd, een generatie, ‘de onze’, moet zorgen dat de situatie niet totaal uit de hand loopt. Plagen Wallace-Wells besteedt de eerste helft van zijn boek aan twaalf ‘plagen’ die de mensheid zullen treffen als klimaatverandering doorgaat. Die lopen uiteen van de sterfte door hitte en honger, tot het ontstaan van conflicten, gebrek aan zoet water, ‘stervende oceanen’ en ‘economische ineenstorting’. In deze hoofdstukken stort de auteur een groot aantal beweringen uit rapporten, boeken en wetenschappelijke artikelen over de lezer uit. Ze hebben…

Aan het begin van zijn boek over klimaatverandering voert Jelmer Mommers een vriend op. Die ziet het allemaal niet meer zitten. De klimaatverandering is te overweldigend en er is niets tegen te doen. Mommers gaat aan de slag om deze vriend en alle anderen van het tegendeel te overtuigen. En de uitkomst is: er ligt een betere wereld op ons te wachten. Op iedereen. Iedereen kan uiteindelijk baat hebben bij de transformatie naar een maatschappij waarin geen broeikasgassen worden uitgestoten. Dit is dus een verhaal van verlossing, en daardoor een zeer christelijk boek. Het verhaal volgt het het patroon van de zondeval, het berouw, de verlossing en de komst van het paradijs. Zondaar Dit boek begint met een biecht van een zondaar en een openlijke verklaring van de emoties die dat met zich mee brengt. “Onder de streep ben ik nog steeds een vervuiler. Hoe ga ik dat uitleggen als iemand in de toekomst vraagt wat ik deed om de aarde leefbaar te houden…. Ik zou willen dat het er niet was, het knagende schuldgevoel, de angst, de wanhoop.” Na een korte analyse van de oorzaak van de problemen volgt een schets van twee mogelijke toekomsten waarbij de hel van…

De lezer van Een stralende toekomst kan maar beter voorbereid zijn op grote woorden en stellige uitspraken. Wanhopig en dan weer euforisch klinkt de kreet van de Britse journalist Paul Mason van de bladzijden, die zijn werk beëindigt met een reeks als bevelen geformuleerde oproepen. Eerst rinkelen de alarmbellen luid en dan is er zicht op een gelukzalig Utopia. Het is alsof de zwartste black metal wordt afgewisseld met de opgeklopte extase van stadion rock. Een ‘alliantie van nationalisten, vrouwenhaters en autoritaire politieke leiders’ is bezig om de mensheid te overheersen, schrijft Mason. Ze maken gebruik van ‘algoritmische sturing’ om hun rijkdom en macht te vergroten. ‘Het is nog niet te laat’, voegt hij daaraan toe. Mensen moeten in verzet komen en het schrijven van dit boek was ook ‘een daad van verzet’. En niet alles is verloren, want de machines kunnen ons gevangen nemen of ze kunnen ons bevrijden. Antihumanisme De verkiezing van Trump was een omslagpunt, schrijft Mason. Daarin kwamen de aanval op de waarheid, antihumanistische opvattingen en het manipulatieve gebruik van technologie samen. Voor de aanhangers van de Amerikaanse president heeft hij weinig goede woorden over: Dat zijn racisten en vrouwenhaters. Mason beperkt zich niet tot een…

Leven zonder te werken is straks voor velen mogelijk dankzij de automatisering. Dat is het uitgangspunt van dit utopische geschrift van Richard David Precht, de popfilosoof van Duitsland. En dat is helemaal niet erg, want dan kunnen mensen doen wat ze zelf willen, zonder vervreemding en eentonigheid. De titel slaat op een passage uit het werk van Karl Marx en Friedrich Engels, die zich ooit lieten verleiden om iets te schrijven over hoe het leven onder het communisme zou zijn. Dan zouden mensen ‘s morgens kunnen jagen, ‘s middags de kudde kunnen hoeden en ‘s avonds als criticus op te treden. En dat zonder ooit jager, herder of criticus te worden. In plaats van verplichte arbeid zou vrije activiteit mogelijk zijn. Vierde industriële revolutie ‘Kapitalisme’ en ‘toekomst’ passen niet meer bij elkaar, stelt Precht. De techniek brengt niet het heil, het gaat om de manier waarop de techniek wordt aangewend. De toekomst wordt door ons gemaakt, is nog een van de stellingen van Precht. In dit tijdperk van de vierde industriële revolutie wordt alles anders. Maar Silicon Valley mag niet het beeld van de toekomst bepalen: daarin heerst vooral een zielloos streven naar efficiency. De toekomst van werk staat in…

Hoe gaat digitale techniek het politieke systeem beïnvloeden? Het is een grote en belangrijke vraag die Jamie Susskind zichzelf stelt in zijn boek Future politics. Hij brengt veel mogelijke en actuele ontwikkelingen in kaart, maar moet zichzelf uiteindelijk toch onder de alarmisten scharen. En de toekomst kondigt zich al aan in het heden.

 In 2003 schreef Martin Rees een boek met de titel Our Final Century? De Britse uitgever haalde het vraagteken weg en zijn Amerikaanse uitgever maakte er Our Final Hour van. Blijkbaar houden niet alle uitgevers van onzekerheid of van de lange termijn. In dat boek gaf de invloedrijke wetenschapper Martin Rees, die de drager is van de zeer Britse eretitel Astronomer Royal, een sombere vooruitblik. Een van zijn verwachtingen was dat er vijftig procent kans was op een ramp of een aanslag met een biologisch middel waardoor meer dan een miljoen mensen zouden omkomen. Soms ben je blij als een voorspelling niet uitkomt. Rees is er nog steeds van overtuigd dat dit een cruciale eeuw is. Maar hij laat zijn angsten in Over de toekomst/ On the Future nadrukkelijk vergezeld gaan van volgens hem hoopvolle scenario’s. Cruciaal punt De mens is nu zo ver ontwikkeld en in zulke grote aantallen aanwezig dat het voortbestaan zelf op het spel staat. De grootste bedreigingen voor mensen komen niet uit de ruimte, maar worden door mensen zelf veroorzaakt. Denk aan kernwapens en klimaatverandering, maar ook aan de mogelijkheden van bio- en informatietechnologie. In hoog tempo schaatst hij over al deze onderwerpen heen. Deze…

Denkers uit het interbellum kunnen ons helpen om nieuwe apocalyptische rampen te voorspellen en voorkomen. Dat is het uitgangspunt van dit boek van filosoof André Klukhuhn. De denkers die hij hiervoor wil aanwenden zijn Oswald Spengler, José Ortega y Gasset, Johan Huizinga, Sinclair Lewis en zelfs Adolf Hitler. Hij geeft korte biografieën van deze denkers en die ene politicus. Spengler sloot aan op de tijdgeest, merkt Klukhuhn op. Dat hij de Eerste Wereldoorlog begrijpelijk maakte, begreep ik niet. Het is volgens hem ook niet verwonderlijk dat hij vandaag nog populair is, omdat hij het populisme kan verklaren. Ortega y Gasset maakte een nogal vernietigende analyse van de democratie. Die gaf ‘de massa’ van middelmatige mensen vooral een stem. ‘Een te ver doorgevoerde democratie in religie en kunst, in het denken en de omgangsvormen, gevoelens en gewoonten, is ‘de gevaarlijkste ziekte die een samenleving kan treffen’, zo vat Klukhuhn dit samen. Die grote massa was niet op te voeden en bedreigde de positie van een ‘selecte minderheid.’ Huizinga werd beïnvloed door Spengler en nog meer door Ortega y Gasset. In zijn In de schaduwen van morgen analyseerde hij volgens Klukhuhn dat het kennen belangrijker was geworden dan het bestaan. Trump Sinclair…

Zie hier voor een overzicht van de boeken van Yuval Noah Harari De Israëlische historicus Yuval Noah Harari deinst niet terug voor grote vragen. De geschiedenis en de toekomst van de mensheid beschreef hij prachtig in Sapiens en Homo Deus. In zijn nieuwe boek 21 lessen voor de 21ste eeuw beschrijft hij het heden, verkent hij de nabije toekomst, maar zoekt ook naar de zin van het leven. Dat levert een tamelijk somber boek op en ook het meest pretentieuze van het trio. Digitale dictatuur Een belangrijk punt van Harari is dat mensen meer in verhalen geloven dan in feiten. Die verhalen (christendom, liberalisme, etc.)  maken het mogelijk om in grote groepen samen te werken en dat is wat ons wezenlijk onderscheid van andere dieren. Maar die grote verhalen werken niet meer. Na de ondergang van het fascisme en het communisme is nu het liberalisme terrein aan het verliezen. Het idee van de vrije wil van mensen, het fundament van het liberalisme, klopt namelijk niet. Straks kennen de algoritmes ons beter dan wij onszelf kennen en worden onze keuzes (nog meer dan nu) gemanipuleerd.  Dan dreigt een digitale dictatuur met een nieuwe standenmaatschappij. Liberale vooruitgangsdenkers als Steven Pinker zullen ontkennen…