Boekenstrijd

Bij de zelfscankassa in de Albert Heijn kan je kiezen voor een korte kassabon. Dat scheelt papier. De Speld maakte er een item over: Klimaatverandering stopgezet door vrouw die kiest voor korte bon. ‘Ik ben gek op deze planeet, dus de keuze was makkelijk gemaakt’, zei de 25-jarige Marline. De grap was voor mij goed getimed: die verscheen toen ik Een beter milieu begint niet bij jezelf van Jaap Tielbeke aan het lezen was. Het leek een van zijn belangrijkste punten goed te illustreren: individuele acties van consumenten helpen niet om grote milieuproblemen op te lossen. En ja, ik word ook moe van advertenties van energiebedrijven die doen alsof ze de groenste ter wereld zijn. Of die de bal handig terug leggen bij hun klanten. Zoals Vattenfall adverteert met de slogan: klimaatverandering: kun jij er wat aan doen? Zo heeft Tielbeke meer goede punten. Hij keert zich tegen de neiging om het klimaat als een grote rekensom te zien. En tegen de technofix van de ecomodernisten die denken dat techniek, vooral kernenergie en geo-engenineering, ons gaat redden. ‘De moeilijke route’ Maar er is ook veel wat schuurde tijdens het lezen. Dat begon met de pretentie ervan. ‘In dit boek kies…

Toen ik klein was, keek ik graag naar de tv-serie De man van zes miljoen. Dat was een man met bovenmenselijke krachten. De operaties om hem te verbeteren na een ongeluk hadden maar liefst zes miljoen dollar gekost. Hij kon geweldig hard rennen en had een bionisch oog. Deze man was wat we nu een cyborg noemen, maar met een normaal uiterlijk. De fantasie van deze verbeterde mens kan in snel tempo werkelijkheid worden, schrijft Peter Joosten in Supermens. Maar dat is niet alleen een gunstige ontwikkeling. Er zitten veel haken en ogen aan het verbeteren van de mens met allerlei technieken, zo maakt hij gaandeweg duidelijk. Joosten heeft in Supermens in de eerste plaats een overzicht gemaakt van bestaande en mogelijk toekomstige technieken om mensen te verbeteren. Dat gaat van het innemen van pillen voor de bevordering van concentratie en supervoeding (boterkoffie) tot het klonen van mensen en het uploaden van breinen. Dat is een heel breed scala; misschien had dat iets beter afgebakend kunnen worden. Er zit een wereld van verschil tussen koud douchen en je lichaam laten invriezen in de hoop ooit weer tot leven gewekt te worden. Toch worden ze in een hoofdstuk behandeld. Joosten gebruikt…

Zo’n beetje iedereen hier heeft het gelezen. Dat zei ChristenUnie-fractievoorzitter Gert-Jan Segers in de Tweede Kamer over het boek Fantoomgroei. Prachtige reclame uiteraard en ik kon niet achterblijven. Het uitgangspunt van Fantoomgroei is een rapport van de Rabobank uit 2018. In dat rapport wordt gesteld dat de inkomens van Nederlanders de afgelopen veertig jaar ver achter zijn gebleven bij de groei van de economie. Sander Heijne, onder andere oud-economieredacteur bij de Volkskrant, en Hendrik Noten, die werkte bij een werkgeversorganisatie, wilden uitzoeken hoe dat kon.  Expedition Robinson Die zoektocht leidt hen langs belangrijke punten in de economische geschiedenis van Nederland. En daar blijft het niet bij. Ze onderzoeken ook de internationale herkomst van onze ideeën over economie. Waarom denken we dat als de economie groeit mensen ook rijker worden? Wat is ‘de economie’ eigenlijk? Om met dat laatste te beginnen: de auteurs komen met een eigen definitie, die ik iets inkort: Economie is het vermogen van een groep mensen om samen een probleem op te lossen. Dat is aardig gevonden, maar het lijkt me meer een omschrijving van Expedition Robinson. Een groep mensen op een eiland moet samen problemen oplossen. Maar als het over economie gaat, is de vraag welke…

Er zijn talloze verklaringen voor de verkiezingsoverwinning van Trump en de victorie van Brexit. Michael Sandel, filosoof aan Harvard, voegt er vrij laat nog een aan toe. Niet economische ongelijkheid of xenofobie, maar een gevoel van miskenning is de drijfveer van de Brexit/Trump stemmers. En dat gevoel wordt veroorzaakt doordat ongelijkheid wordt gerechtvaardigd door te wijzen op prestaties. Wie rijk is, zal dat verdiend hebben. Wie succes wil hebben in het leven, moet goed scoren om op een topuniversiteit als Harvard terecht te komen. Maar wie niet slaagt, zal dat dan wel aan zichzelf te danken hebben en wordt vernederd. Deze mensen nemen wraak door op ‘de tegenpartij’ te stemmen. De populistische onvrede is een protest tegen de tirannie van verdienste, schrijft Sandel stellig. Dat systeem waar ze zich tegen keren is de meritocratie, een begrip waar Sandel zijn boek omheen heeft gebouwd, maar hij niet heeft gedefinieerd. Is het een ethiek, een praktijk, een maatschappijvorm of van alles wat? Voor een belangrijk deel gaat dit boek over de toelating tot de Amerikaanse topuniversiteiten, waarmee Sandel dicht bij huis blijft. Maar het gaat ook om de rechtvaardiging van verschillen in welvaart en om de politieke mythe waarin een krantenjongen miljonair…

Is Meer een poging mensen te overtuigen of is het een geloofsbelijdenis? Er staan tal van argumenten in voor de zaken die de verschillende auteurs bepleiten, zoals meer geluk, vernuft en vrijheid. Maar het eerste hoofdstuk heet: ‘Wie gelooft er nog in de vooruitgang?’. ‘De vooruitgang’, dat veronderstelt dat er een manier van vooruitgang is. Even verderop staat: ‘Als we doorzetten op het pad van vooruitgang en modernisering dan leeft over een paar decennia de hele wereld het goede leven.’ Er is het pad om te volgen, een vaststaande methode die zich in het verleden bewezen heeft, volgens de auteur, en die we moeten blijven volgen, ook al veranderen de omstandigheden. Tenminste, als ‘de wereld’ bij ‘het goede leven’ uit wil komen. Dit gebruik van grote, vage woorden (er is zelfs sprake van een geletterde planeet) duidt op een vastliggende overtuiging die niet van de juiste weg wil afwijken. Het recept van de vooruitgang is goed voor iedereen en alles. Zo lijkt het. Maar verderop in de bundel biedt het begrip minder houvast. Ratio, vrije handel, globalisering en industrialisering Dit boek is een bundel van artikelen die gemeen hebben dat ze voor ‘meer’ pleiten, maar verder verschillen ze nogal. Toch…

Voor NRC besprak ik het boek Foretelling the end of capitalism.  Intellectual misadventures since Karl Marx  Lees de recensie. Komt het einde van het kapitalisme nu dan echt? In een fascinerende ideeëngeschiedenis boort Francesco Boldizzoni de verwachtingen de grond in. Conclusie: Wie nu nog het einde van het kapitalisme wil verkondigen, doet er goed aan eerst dit boek te lezen. Zie over dit thema ook: Postkapitalisme Karl Marx Kapitaal en ideologie

Voor de Nederlandse Boekengids besprak ik het boek Slowdown: The End of the Great Acceleration—and Why it’s Good for the Planet, the Economy, and Our Lives van de Britse geograaf Danny Dorling. Revoluties zijn van gisteren, onze tijd kenmerkt zich door vertraging, zo stelt Danny Dorling in zijn nieuwe boek Slowdown. Addie Schulte weegt de prognoses van de geograaf en merkt op dat diens observaties en wensen niet zelden door elkaar heen lopen. Het perspectief van de slowdown is zeer welkom, tegenover het heersende beeld van de immer sneller gaande vooruitgang. Lees de recensie. Lees ook mijn interview met Danny Dorling in NRC.    

Was het echt nodig dat Geert Mak een Epiloog deed verschijnen bij zijn boekwerk over het Europa van de laatste twintig jaar, Grote verwachtingen? De ingrijpendheid van de corona-epidemie leek daarom te vragen. Werd alles niet opeens anders, ingewikkelder, moeizamer, somberder? Mak vond van wel. Het einde der tijden leek hem te naderen. ‘Het is alsof een engel uit het boek Openbaringen plotseling is neergedaald en met zijn adem dood en rampspoed over deze aarde blaast: een nieuw virus is opgestaan.’ De ‘zondoorstoofde generaties’ worden nu getroffen. ‘We waren toch onsterfelijk?’ vraagt hij zich af. De observatie dat een samenleving die de zaken nogal onder controle te hebben leek te hebben nu door een crisis getroffen wordt, pent hij in grote woorden neer.   Mak presenteert de lezer vooral een overzicht van wat hij in de kranten heeft gelezen, hij citeert de te verwachten boeken als De pest en Decamarone en een paar hedendaagse studies over plagen en pandemieën. Belangrijke thema’s komen aan bod, zoals de onderschatting in Europa van het virus, de druk op de zorg, de regeringen die op de tast maatregelen namen, de economische gevolgen. Maar er is weinig tot niets bij wat de oplettende nieuwsvolger niet…

Wat betekent de corana-epidemie? Allerlei activisten, denkers en politici hebben daarover gespeculeerd. En dat is begrijpelijk. De enorme schaal van deze pandemie en de reacties daarop schreeuwen om duiding. Die kan uiteenlopen van bizarre complottheorieën (‘5G verzwakt ons immuumsysteem’) tot filosofische analyses waarin grote begrippen als ‘de natuur’, ‘de planeet’ en ‘de mensheid’ je om de oren vliegen. De interpretatie van politiek analist Ivan Krastev bevindt zich in een soort middengebied. In zijn boekje Morgen komt geen dag te laat weidt hij af en toe uit over wat bijvoorbeeld ‘thuis’ betekent: ‘De plek waar we het liefst zijn in tijden van groot gevaar’. Maar vaker gaat het over de politieke en economische gevolgen van de pandemie en dan vooral over Europa. Iets minder pretenties dus dan Slavoj Žižek die onderzocht hoe ‘corona de wereld verandert’. Krastev is ervan overtuigd dat de gevolgen van de pandemie groot zullen zijn. Onder de vooruitkijkers hoort Krastev tot de pessimisten. Hier geen perspectief op een groene, post-kapitalistische wereld. Vooral de globalisering zal sterk veranderen. Covid-19 is met name een steun in de rug voor ontwikkelingen die al gaande waren. De afname van globalisering is er daar een van, de assertiviteit van autoritaire leiders een…

‘Evolutie kent maar één richting: vooruit.’ Met die stelling sluit rijksbouwmeester Floris Alkemade het eerste hoofdstuk van zijn boekje De toekomst van Nederland af. Dat roept vragen op. Wat wordt bedoeld met evolutie? Het biologische proces of iets anders? En wat is ‘vooruit’? Wordt alles altijd beter? Niet heel veel pagina’s later blijkt dat Alkemade zijn eigen stelling te boud vindt. Dan is er sprake van een ‘omgekeerde evolutie’, want door klimaatverandering en het uitsterven van soorten gaat het met de ‘echte wereld’ niet goed. Het is een voorbeeld van hoe Alkemade grote begrippen gebruikt zonder die duidelijk uit te werken. In de nog geen 130, van fraaie illustraties voorziene, pagina’s buitelen ze over elkaar: de generalisaties, simplificaties en makkelijk hanteerbare indelingen. ‘Alle maatschappelijke lagen’ zijn op zoek naar verandering, we leven in een ‘revolutionaire tijd’ waarin ‘we juist nu een beslissende wending aan de toekomst van ons land kunnen geven’. (pagina 9/10) Dat is wat Alkemade opmerkt als hij in het land lezingen houdt. Ik snap dat een schrijver de urgentie van zijn boodschap wil aantonen, maar kon het niet iets minder? Was niet een vraagteken, in plaats van een uitroepteken, achter deze persoonlijke observaties meer op zijn plaats…