‘De vos weet van alles, maar de egel weet een groot iets’. Deze spreuk van de Griekse denker Archilochus heeft de Britse filosoof Isaiah Berlin in 1951 gebruikt om een verschil aan te duiden tussen twee types denkers, kunstenaars en schrijvers. ‘De vos’ verkent het veld wijd en zijd, snuffelt hier eens aan, laat daar een spoor achter, maar laat zich niet vastpinnen. ‘De egel’ is minder avontuurlijk, maar weet een ding goed, hoe zich te verdedigen.
Zo vallen allerlei mensen in te delen. Wie deze website vaker leest, herkent streken van de vos. Allerlei onderwerpen komen er langs, pogingen tot beperkingen tot een terrein falen steeds. Een egelwebsite houdt zich met een onderwerp bezig, bijvoorbeeld deze site over Friedrich Nietzsche. Die Duitse filosoof was volgens Berlin een egel, iets waar ik denk discussie over mogelijk is.
Maar de analogie van de twee diersoorten is maar een opstapje in dit essay. Die vergelijking wordt door Berlin vooral gebruikt om een verhaal te vertellen over de Russische schrijver Lev Tolstoj, en vooral over diens geschiedfilosofie. Tolstoj zag de geschiedenis als een ongestuurde opeenvolging van gebeurtenissen, hij nam afstand van theorieën over grote begrippen en krachten die de geschiedenis zouden sturen. Die visies, of het nu het vooruitgangsdenken is of de Romantiek, falen allemaal, denkt Tolstoj. Ook de ‘grote mannen’ als Napoleon hebben de geschiedenis niet in hun hand, ook al vinden ze zelf van wel.
Maar Tolstoj zelf was niet tevreden met die kritiek. Er moest toch iets zijn, een groot idee om aan vast te houden. Hij zag verscheidenheid, maar wilde eenheid. Hij was een vos die een egel wilde zijn. Berlin ontrafelt die speurtocht nauwgezet. Hij stelt dat Tolstoj zich zwaar liet beinvloeden door de reactionaire denker Joseph de Maistre. Ook De Maistre was in zichzelf verdeeld, en dat tekent hun overeenkomst, terwijl ze inhoudelijk nogal verschilden.
Orakel van Delphi
Dit is een mooi, maar ook wel wat duister essay. Het idee over de egel en de vos is duidelijk en makkelijk bruikbaar. Maar de verwikkelingen rond Tolstoj zijn, voor de niet-kenner van diens werk, niet glashelder. Wie niet alles meteen begrijpt, bevindt zich echter in goed gezelschap, zo blijkt uit een recensie door de iconoclastische historicus A.J.P. Taylor, die in deze nieuwe uitgave is opgenomen. Taylor besluit zijn bespreking van Berlins essay zo: ‘Zijn zinnen worden steeds langer, de gedachtes stijgen hoger en hoger, en wat begon als een literatuuruitspraak eindigt als een uitspraak van het orakel van Delphi.’ Ook voor vertaler Thomas Heij van deze Nederlandse versie, die eerder aardige werkjes onder handen nam, was het waarschijnlijk geen eenvoudige opdracht. Het resultaat in in ieder geval vlotter dan de oude versie die ik las in de bundel Russische denkers.
Er zijn ook brieven en losse opmerkingen van Berlin en anderen opgenomen over het essay. Sommige zijn vermakelijk en één commentaar suggereert dat er seksuele connotatie zat aan de jacht van de vos op de egel. Wel is jammer dat er niet ook een actuele toelichting van de vertaler is opgenomen. Wat was de reden voor deze nieuwe vertaling? Moeten we Tolstoj gaan (her-)lezen? Of moeten we het breder trekken? Is de gedachte die we uit het essay moeten oppikken, dat het goed is om veel zaken te bekritiseren, maar dat er toch een groter verhaal zou moeten zijn? En wat zou dat dan zijn?
Het is al heel wat dat deze uitgave dit soort vragen oproept. Het is een fraai boekje geworden, een eerbetoon aan een bijna zeventigjarig essay of aan de schrijver. Of Berlin zelf een egel of een vos was, dat is de vraag gebleven.
Geen reacties