Boekenstrijd

  Dertig jaar geleden kwam de Koude Oorlog ten einde, met een klinkende en geweldloze overwinning van het Westen. De Berlijnse Muur werd neergehaald en vanaf toen was nog maar  één weg naar een succesvolle samenleving, die van het Westen, de liberale, kapitalistische democratie. Zo leek het in 1989. De zaken staan er nu heel anders voor. Populistische leiders in landen als Hongarije en Polen verwerpen essentiële elementen van de democratische rechtsstaat, zoals vrije pers en onafhankelijke rechtspraak. Vladimir Poetin gaat in Rusland heel wat stappen verder. Hij mengt zich in verkiezingen van andere landen, , intervenieert her en der en komt ermee weg. Ondertussen willen de VS geen voorbeeld voor de wereld meer zijn en komt China op als mogelijke rivaal op wereldschaal. De vele vormen van imitatie In hun boek Falend licht verklaren de Amerikaanse jurist en politicoloog Stephen Holmes en de Bulgaarse politiek denker Ivan Krastev deze ontwikkelingen aan de hand van het begrip imitatie. Dat is een breed begrip dat zich kan uitstrekken van het ‘leren van’ ( dat is ook een vorm van nadoen) tot parodie (spottend nadoen). En dat blijkt een vruchtbare invalshoek. Het idee was immers dat de Oost-Europese landen en Rusland alleen…

Het begrip geopolitiek is tamelijk ingeburgerd, maar hydropolitiek is dat (nog) niet. Filosoof/politicoloog Haroon Sheikh onderzoekt in dit boek deze politiek van de grote wateren, van de Noordzee tot de Oost-Chinese Zee. Hij beschrijft de geschiedenis en de actuele ontwikkelingen van een duizelingwekkend aantal landen, staten, culturen en steden, van de Noormannen tot de Khmer, van de VS tot Dubai. Water heeft een belangrijke rol gespeeld in de beschavingen en in de wereldpolitiek. Daartegenover staat het geopolitieke idee dat echte macht op het land te vinden en te verwerven is. Zeker op de grote Euraziatische vlakte. Daar ging Sheikhs eerdere boek De opkomst van het oosten over. Nu wendt hij de steven naar de open zeeën. Kanon aan boord Verreweg de meeste landen grenzen aan de zee. Maar een echte zeemacht onderscheidt zich van een landmacht door een eigen visie op de wereld en de samenleving. De zeemacht is egalitair, ondernemend, heeft een financiëel-wiskundige blik en innovatief. Het water “stimuleert vrijheid en individualisme” en symboliseert zelfs de moderniteit, aldus Sheikh. De landmacht is meer gericht op hiërarchie en orde en is behoudend. Zo is dit onderscheid niet alleen een beschrijving, er lijkt ook een lichte voorkeur uit te spreken. Maar…

Deze zomer was er op de stranden, de campings, de terrassen, in de hotelkamers, de kroegen, de bergen of andere oorden waar reislustigen zich ophouden niet te ontkomen aan Grand Hotel Europa. De literair onderlegde Nederlandse reiziger (laten we het woord toerist nog even reserveren) kon niet op pad zonder zijn bagage te verzwaren met de baksteen van 547 pagina’s van de langharige schrijver uit Genua. Ilja Leonard Pfeijffer is voor de lezer van dit werk als de majordomus uit het hotel van de titel, die al op pagina 13 zijn gast met ‘zoveel egards, krullen en arabesken’ tegemoet treedt dat het duidelijk is dat we met ‘een professional te maken’ hebben. Zijn zinnen zijn barokke bouwwerken, waar geen hoekje onversierd is gebleven; zijn personages zijn, ongeacht leeftijd, opleiding of afkomst, eloquente oratoren, die gevraagd en ongevraagd betogen houden waar Demosthenes zich niet voor hoeft te schamen. Toch maakt de schrijver het de lezer niet al te lastig, zoals het een goede majordomus betaamt : de route die Pfeijffer in deze volumineuze roman volgt is net zo overzichtelijk als de gangen van het vervallen hotel kronkelig en labyrintisch zijn. Om zijn gesneefde liefdesrelatie te verwerken trekt de hoofdpersoon zich terug…

Aan het begin van zijn boek over klimaatverandering voert Jelmer Mommers een vriend op. Die ziet het allemaal niet meer zitten. De klimaatverandering is te overweldigend en er is niets tegen te doen. Mommers gaat aan de slag om deze vriend en alle anderen van het tegendeel te overtuigen. En de uitkomst is: er ligt een betere wereld op ons te wachten. Op iedereen. Iedereen kan uiteindelijk baat hebben bij de transformatie naar een maatschappij waarin geen broeikasgassen worden uitgestoten. Dit is dus een verhaal van verlossing, en daardoor een zeer christelijk boek. Het verhaal volgt het het patroon van de zondeval, het berouw, de verlossing en de komst van het paradijs. Zondaar Dit boek begint met een biecht van een zondaar en een openlijke verklaring van de emoties die dat met zich mee brengt. “Onder de streep ben ik nog steeds een vervuiler. Hoe ga ik dat uitleggen als iemand in de toekomst vraagt wat ik deed om de aarde leefbaar te houden…. Ik zou willen dat het er niet was, het knagende schuldgevoel, de angst, de wanhoop.” Na een korte analyse van de oorzaak van de problemen volgt een schets van twee mogelijke toekomsten waarbij de hel van…

Peter Frankopan schreef een succesvol geschiedenisboek over het gebied van het Midden-Oosten tot China: De Zijderoute. Het vervolg is De Nieuwe Zijderoutes, dat over niets minder gaat dan ‘het heden en de toekomst van de wereld.’ Er ontstaat langs die zijderoutes een ‘nieuwe wereld’ waarin niet langer het Westen de baas is.. In plaats daarvan komt in de eerste plaats China op, maar ook Rusland, Iran, Turkije, de staten in Centraal-Azië, Pakistan, India etc. Dat verhaal is natuurlijk al eerder verteld. Het is in zekere zin het verhaal van na de Tweede Wereldoorlog. De ‘grote feiten van de naoorlogse periode zijn de inzinking van Europa en de omhoogworsteling van Azië,’ zo schreef een Nederlandse commentator in 1948. (Geciteerd in Elastisch Europa van Robin de Bruijn). Japan was ooit het land dat de VS voorbij zou streven. In die zin is de vaak voorspelde opkomst van China, als het nu wel echt zo ver komt, de verwerkelijking van wat velen al lang dachten en hebben aangekondigd. Speeches Vreemd eigenlijk dat dit historisch perspectief in het boek van een historicus ontbreekt. Maar als dat het enige minpunt was, was het nog te billijken. Hij wil het immers over de toekomst hebben. Want…

Soms kan het geen kwaad een pamflet of essay niet direct na verschijnen te lezen. De Bulgaarse politicoloog Ivan Krastev schreef Na Europa in 2016 en 2017. Toen met de overtuiging dat de Europese Unie gedoemd was uiteen te vallen. Het ‘daverend geraas van structuren die in elkaar zakten’ klonk. In 2018, bij het verschijnen van de Nederlandse editie, mogen de Europeanen hopen op veerkracht. En in 2019? De Europese Unie bestaat nog steeds. Zoals Krastev schrijft is er in zekere zin meer Europa dan ooit. Het is voor Denen en Portugezen nu van belang wie er in de regering zitten van Polen en Oostenrijk. We volgen de begrotingsproblemen van Italië alsof of omdat ons eigen geld op het spel staat. Habsburgse rijk Krastev presenteert zijn essay als een déjà-vu ervaring. Hij vergelijkt de EU met het Habsburgse Rijk, dat zoals bekend in 1918 uiteenviel in nationale staten. En hij wijst op de ervaring met de Sovjet-Unie, ook al zo’n ingestort imperium. De inwoners van Oost-Europa hebben heel wat rijken zien instorten. Dat kan, nee zal, dus opnieuw gebeuren. Of toch niet?  Migratie Migratie is volgens hem het centrale vraagstuk voor de EU. Hij noemt die zelfs het  Europese 9/11….

Dit is het verhaal van een held. Jan Zwartendijk, consul in Litouwen, redde in de Tweede Wereldoorlog duizenden Joden het leven door ze een visum voor Curaçao te geven. Zo konden ze via de Sovjet-Unie en Japan vertrekken. De bescheiden Zwartendijk werd tijdens zijn leven niet beloond of geroemd voor zijn daden. hij kreeg zelfs een reprimande van Buitenlandse Zaken omdat hij zich niet aan de regels had gehouden. Ook een Yad Vashem-onderscheiding kreeg hij aanvankelijk niet. In dit boek onderzoekt Jan Brokken op minutieuze wijze wat Zwartendijk heeft gedaan, in samenwerking met anderen, onder wie de Japanse consul in Litouwen. Hij beschrijft alles zeer sfeervol  en heeft zaken zeer nauwkeurig onderzocht. Daarbij balanceert hij vaak op de rand van geschiedenis en literatuur. Brokken beschrijft ook het lot van een tamelijk groot aantal van de overlevenden en van andere betrokkenen, die voor een deel in China terecht kwamen. Daarbij heeft hij weinig maat gehouden. Zelfs de pianoleraar van de Poolse ambassadeur in Japan komt op een gegeven moment in het verhaal voor.

Historici deinzen de laatste tijd niet terug voor de grote greep. En dat levert fraaie resultaten op. Denk bijvoorbeeld aan Harari of Scheidler. De Belgische historicus Jonathan Holslag houdt zich ook niet bezig met een klein voorval of een detailstudie. Hij beschrijft maar liefst 3000 jaar politieke geschiedenis in zijn boek Vrede en oorlog. Het is een ambitieus, maar ook toegankelijk werk geworden met een zeer brede insteek. Holslag, bekend van eerdere werken over Europa en China, heeft hier inderdaad bijna een wereldgeschiedenis van gemaakt. Eurazië speelt de hoofdrol. In veel mindere mate komen de Amerika’s aan bod. Sub-sahara Afrika en Australië blijven bijna geheel buiten beschouwing, maar daar woonde lange tijd bijna niemand en daar zijn weinig bronnen van. Het gaat hier om grote politieke eenheden die vaak streefden naar machtsuitbreiding. Een eurocentrische blik volstaat niet. En dat is terecht, want zoals Holslag schrijft, begon de westerse overheersing pas echt vanaf 1750. Lange tijd was zeker het noordwesten van Europa een nauwelijks relevante uithoek van het strijdtoneel.  Bijzonder is ook dat het recente verleden niet bevooroordeeld wordt. Ieder tijdvak van 250 jaar vanaf 1000 BCE (before common era) krijgt ongeveer evenveel pagina’s. Wie wat van de huidige internationale betrekkingen…

De Israëlische historicus en toekomstverkenner Yuval Noah Harari schreef drie zeer succesvolle boeken over het verleden (Sapiens), het heden (21 Lessen)  en de toekomst van de mensheid (Homo Deus). Hier stel ik de boeken kort voor en verwijs je naar de uitgebreidere besprekingen op boekenstrijd.nl. Ook kan je via deze pagina de boeken kopen. 

Hij is uitgeroepen tot de machtigste man ter wereld, maar toch blijft Xi Jinping een beetje een schimmig figuur. Is hij een uitwisselbaar personage, die binnen een paar jaar wordt vervangen door een andere partijveteraan met donker pak en zwartgelakt haar? Of is hij de echte opvolger van Mao Zedong, met een eigen persoonlijkheidscultus? In dit dunne boekje beschrijft sinoloog Kerry Brown het wereldbeeld van Xi. Dit is geen echte biografie, het persoonlijke verleden van Xi is maar een van de ingrediënten waaruit dat wereldbeeld is gevormd. In dit boek, eigenlijk een essay, gaat het niet om de man van vlees en bloed, maar om de politicus, de partijfunctionaris, de leider en ideoloog. Discipline In dat wereldbeeld van Xi zijn twee factoren het belangrijkst. Dat zijn de partij en het land. De Chinese communistische partij is het enige vehikel met politieke macht, dat wil zeggen macht over alle domeinen van het openbare leven in China. Wie politiek iets wil betekenen, moet bij de partij zijn. Xi moest tien keer het lidmaatschap aanvragen. Steeds weer komt in dit boek de centrale rol van de partij terug. Maar in zekere zin is de partij het instrument, en niet het doel. Dat doel…