Het begrip geopolitiek is tamelijk ingeburgerd, maar hydropolitiek is dat (nog) niet. Filosoof/politicoloog Haroon Sheikh onderzoekt in dit boek deze politiek van de grote wateren, van de Noordzee tot de Oost-Chinese Zee. Hij beschrijft de geschiedenis en de actuele ontwikkelingen van een duizelingwekkend aantal landen, staten, culturen en steden, van de Noormannen tot de Khmer, van de VS tot Dubai.
Water heeft een belangrijke rol gespeeld in de beschavingen en in de wereldpolitiek. Daartegenover staat het geopolitieke idee dat echte macht op het land te vinden en te verwerven is. Zeker op de grote Euraziatische vlakte. Daar ging Sheikhs eerdere boek De opkomst van het oosten over. Nu wendt hij de steven naar de open zeeën.
Kanon aan boord
Verreweg de meeste landen grenzen aan de zee. Maar een echte zeemacht onderscheidt zich van een landmacht door een eigen visie op de wereld en de samenleving. De zeemacht is egalitair, ondernemend, heeft een financiëel-wiskundige blik en innovatief. Het water “stimuleert vrijheid en individualisme” en symboliseert zelfs de moderniteit, aldus Sheikh.
De landmacht is meer gericht op hiërarchie en orde en is behoudend. Zo is dit onderscheid niet alleen een beschrijving, er lijkt ook een lichte voorkeur uit te spreken. Maar Sheikh heeft ook oog voor de conservatieve kritiek op de moderniteit. Want die watertypes hebben natuurlijk geen vaste wortels en alles wordt daar ‘vloeibaar’.
In algemene zin is dat te volgen. De stereotypen van de conservatieve landsman (boer, ridder) en de liberale handelsman leven nog volop. Er is een verband te leggen tussen het belang van handel en dat van samenwerking tussen verschillende groepen, van handelaren en scheepsbouwers tot financiers en de marine. In Nederland heeft de strijd tegen het water geleid tot het bekende ‘polderen’.
Het onderscheid tussen zee- en landmachten werd ook al door de oude Grieken gemaakt, ook al werd er vroeger vaak vooral op de militaire kant gewezen.
Toch is het maar de vraag of dergelijke culturele kwalificaties op zo’n grote diversiteit van volkeren, staten en samenlevingen zijn te plakken. Waren de Vikingen innovatiever dan de Romeinen en meer gericht op vrijheid? Waren of zijn de Japanners individualistisch? En Arabische Golfstaten als Qatar en de Verenigde Arabische Emiraten zijn zeker niet egalitair.
Kanonnen en koloniën
Bij de eigenschappen van de zeemachten heeft hij niet veel aandacht voor het feit dat de macht vaak voortkwam uit de loop van een kanon, zoals de klassieke maritieme strateeg Alfred Thayer Mahan betoogde. Kanonnen lieten zich tamelijk makkelijk op een schip plaatsen. Veel van de sterke maritieme volkeren hebben schepen niet alleen gebruikt om handel te drijven maar om oorlog te voeren en en koloniën te stichten ver van hun eigen grenzen.
Heel boeiend is dat Sheikh de wereld van de macht met die van de ideeën in dit boek samenbrengt. In zijn als een delta uitwaaierende hoofdstuk over de ‘filosofie van de hydropolitiek’ komen tal van (klassieke en moderne) denkers aan bod. Hij wijst op interessante denkers uit India (zoals Pankaj Mishra), Singapore (Parag Khanna) en China (Wang Gungwu). Soms doet hij dat met iets te veel ontzag. Hoort de grondlegger van Singapore, Lee Kuan Yew , tot de ‘selecte club van grootheden zoals Bismarck en Atatürk’?
Oswald Spengler
Dit boek brengt een licht-Spengleriaanse analyse van de wereldpolitiek. Dat blijkt uit enkele welwillende citaten van de toch omstreden Duitse denker, maar nog meer door een bepaalde manier van redeneren en het gebruik van zijn begrippen. Net als Oswald Spengler ziet hij de analogie tussen culturen die ver van elkaar verwijderd zijn in tijd of ruimte. Japan lijkt op het Verenigd Koninkrijk en Korea op Nederland, dat soort vergelijkingen maakt hij veel. Culturen zijn niet uniek, maar zijn als het ware opgebouwd rond een aantal eigenschappen die op verschillende plekken of in verschillende periodes terug te vinden zijn.
Zo verhoudt Amerika zich tot Europa als Rome tot Griekenland, aldus dit boek. De een is praktisch en materialistisch, de ander intellectueler. Daar kan je direct een beeld bij hebben. Maar het is ook makkelijk om de lacunes in dergelijke vergelijkingen te vinden. Heeft Amerika Europa ooit als kolonie bezet?
Sheikh heeft een soort cyclische benadering van de geschiedenis, zoals Spengler dacht in terugkerende patronen. De geschiedenis is niet ten einde, zoals Francis Fukuyama beweerde, maar de oude patronen van voor de moderne tijd keren juist terug, stelt Sheikh. Dat klinkt natuurlijk overzichtelijk, zo’n terugkeer, maar waarom kunnen we er niet van uit gaan dat we (altijd) naar een nieuwe tijd gaan? We nemen immers al die ervaringen uit het verleden mee.
Sheikh heeft gelijk dat globalisering niet begon met Marco Polo of Columbus, maar de schaal en snelheid waarmee goederen, informatie en kapitaal nu over de aardbol worden verplaatst, heeft toch een andere invloed. Of we het willen of niet, we leven in een gekosmopolitiseerde wereld.
Het Arabische Louvre
De beschrijvingen van de zeeën en de landen erom gaan in op de geografie, de geschiedenis en de actuele toestand. Ze zijn interessant, zeker als ze gaan over gebieden waar je weinig van af weet. Hij heeft aandacht voor heel zaken, of het nu het filiaal van het Louvre in de Verenigde Arabische Emiraten is of de ontwikkeling van de digitale overheid in India. Deze brede blik, ook gericht op gebieden die onderbedeeld zijn in de Nederlandse journalistiek, is een van de sterke punten van dit boek.
Bij het heden houdt Sheikh niet op. Hij kijkt vooruit, in de trant van bijvoorbeeld forecaster George Friedman. Dat doet hij in de vorm van scenario’s, wat wil zeggen dat hij mogelijke toekomsten presenteert, niet een toekomstbeeld. Een van die scenario’s is dat India dé grootmacht wordt. Want de VS en China kunnen elkaar uitputten in hun concurrentie. En India gaat dan als derde heen met het bot. Ook voor Indonesië voorziet hij een grootse toekomst. Over de Brexit is minder negatief dan veel commentatoren: hij plaatst die in de Britse geschiedenis van isolationisme.
Titanische projecten
Als het om China en de VS gaat, presenteert hij de eerste als landmacht en de tweede als maritieme macht. Dat nuanceert hij vervolgens wel, de VS is uiteraard ook een continentale macht en China richt zich (weer) op de zee. De VS loopt een reëel risico op imperial overstretch, iets dat overigens al zeker 25 jaar gezegd wordt. Het land kan zijn internationale verplichtingen en ambities niet meer waarmaken.
Ook voor het kleine waterland Nederland zijn er volop kansen. Maar dan moet Nederland meer durven, het moet ‘titanische voorstellen’ doen en terugkeren naar de ‘hydropolitieke bronnen’. Dat zijn een beetje ronkende teksten.
Al met al liet dit boek me met een ambivalent gevoel achter. Het is knap hoeveel er in dit boek wordt samengebracht. Het is uitstekend dat er aandacht is voor de interactie van geschiedenis, geografie en ideeën. Maar is die tegenstelling tussen landmachten en zeemachten steekhoudend? Of is het een te gemakkelijk kader om de complexe werkelijkheid in te vangen?
Met zijn oproep om af te stappen van het westerse superioriteitsdenken en te denken dat het Westen altijd de baas in de wereld zal zijn ben ik het eens. Maar als historicus verzet ik me tegen het idee dat ‘patronen uit de oude geschiedenis’ nu terugkeren. Iedere tijd heeft zijn eigen vorm en teruggaan is er niet bij. Waarmee weer niet gezegd is dat er uit de geschiedenis niets te leren valt.
En nog een punt: hoewel ik meestal niets opmerk over wat er niet in een boek staat, staat er in Hydropolitiek wel erg weinig over klimaatverandering. Als die stevig doorzet, zijn de landmachten straks toch beter af.
Geen reacties