Boekenstrijd

Fareed Zakaria is een kleine dertig jaar geleden uit India naar de Verenigde Staten gekomen. Een migrant, zoals velen. Hij werd een van de belangrijkste commentatoren als het gaat om de positie van Amerika in de wereld. Hij is heilig overtuigd van de vitaliteit van de Verenigde Staten en verwerpt de verhalen over de neergang van Amerika die volgens sommigen onvermijdelijk is. Maar de tijd dat Amerika alles voor het zeggen had is voorbij. Andere landen komen op en worden machtiger, met China en India als belangrijkste voorbeelden. We gaan naar een post-Amerikaanse wereld.

Zijn gedeelde waarden nodig om een samenleving bij elkaar te houden, of is de rechtstaat voldoende? Het is een vraag die de laatste jaren steeds weer terugkomt. Discussies over symbolen – hoofddoekjes, handen schudden, doen het goed. Met name rechtse politici hebben gehamerd op ‘normen en waarden’ die het cement voor de samenleving moeten vormen. Publicist Ian Buruma, bekend van zijn boek over de moord op Theo van Gogh, heeft deze vraag systematisch behandeld in een kort boekje, dat desalniettemin een groot terrein beslaat. In de Kulturkampf kiest Buruma op diverse punten een positie tussen de uitersten, maar hij is niet minder uitgesproken.  

De Amerikaanse minister van defensie Robert Gates zei onlangs dat de pacifistische houding van Europa aanvankelijk een zegen was, maar dat het ondertussen tot een groot probleem was geworden om vrede en veiligheid te bereiken. Dat illustreert een van de verschijnselen die Ronald Havenaar in Eb en vloed heeft beschreven. Zijn stelling is dat sinds het presidentschap van Ronald Reagan de Verenigde Staten en Europa niet alleen politiek, maar qua mentaliteit uit elkaar zijn gegroeid. Aan de ene kant staat de weifelende, relativerende en afwachtende Europeanen, aan de andere kant de activistische Amerikanen die overal op afstormen en ervan overtuigd dat zij de wereld veel te bieden hebben.

“Toen de schrijver van ‘Kaputt‘ en ‘De huid’ zijn einde voelde naderen, had hij er behoefte aan enige opheldering over zijn leven te geven. De wire-recorder, die hij in zijn kamer liet opstellen, raakte defect. Toen dacht Malaparte aan de ‘Tempo’-redacteur Vegliani, die hij had leren kennen als een ernstig, betrouwbaar mens.” Zo begint de flaptekst van dit boekje van 160 pagina’s, waarin het leven van Curzio Malaparte beschreven wordt. En hij is het waard. Malaparte was zelf bijna een romanfiguur is die, als hij niet had bestaan, bedacht had moeten worden. Werkelijkheid en verdichting vermengen zich in zijn leven, net als in zijn werken, zonder moeite.

Waarom hebben de Chinezen nooit Europa binnengevallen? Waarom kwam de oprukkende islam niet verder dan dan de poorten van Wenen? En was het westen wel zo superieur als vaak wordt beweerd? Het zijn niet de minste vragen waar John Darwin zich in het boek After Tamerlane om bekommert. In zo’n vijfhonderd dichtbedrukte pagina’s wordt een wereldgeschiedenis weergegeven die barstensvol feiten en analyses zit. Geen gemakkelijke kost en ook niet bepaald meeslepend geschreven. Maar wel een veelzijdige en verhelderende benadering.

Binnen een eeuw transformeerde Japan van een gesloten, feodale maatschappij tot een van de meest welvarende economieën. Tussendoor overheerste het jarenlang op brute wijze delen van grote buur China en ging het de strijd aan met koloniale grootmachten die bijna leidde tot de vernietiging van het land. Van krijgszuchtig en imperialistisch werd Japan opeens pacifistisch en materialistisch. De geschiedenis van Japan lijkt van het ene naar het andere uiterste te schieten. Overmoed, fanatisme, een scherp minderwaardigheidsgevoel, sterk nationalisme, maar ook het vermogen om van verlies en vernedering het meeste te maken hebben een belangrijke rol gespeeld in deze geschiedenis. In een boek van bescheiden omvang weet Ian Buruma de lezer door dit ingewikkelde terrein te loodsen, hoewel enige voorkennis niet ongewenst is. Buruma woonde jaren in Japan en schreef daar ook diverse andere boeken over.

Het ‘speelkwartier’ is voorbij. Na de val van de Muur en het einde van de Koude Muur leefde er een breed optimisme dat de liberale democratie zou zegevieren. Er waren geen serieuze tegenstanders meer en daarmee was het ‘einde van de geschiedenis’ aangebroken. Zo beschreef de politieke denker Francis Fukuyama het. Het liberale project, begonnen met de Verlichting, naderde zijn voltooiing. Dat de Verenigde Staten als enige supermacht waren overgebleven, was passend. Maar de geschiedenis is terug, aldus Robert Kagan. De wereld is weer ‘normaal’, en dat betekent strijd op diverse vlakken tussen grotere en kleinere machten. Een strijd om grondstoffen met olie op de eerste plaats, maar ook om militaire macht en ideeën. Confrontatie is niet uitgesloten.

De voormalige correspondent Joris Luyendijk heeft ongelooflijk veel succes behaald met zijn boek Het zijn net mensen. Zijn kritiek op de verslaggeving uit het Midden-Oosten, maar in feite op de journalistiek in het geheel, raakte duidelijk een snaar. Hij verkocht 200.000 exemplaren en er stonden rijen voor de zalen waar hij sprak. Maar had hij ook gelijk? In dit boek, samengesteld door de Nos-redacteuren Monique van Hoogstraten en Eva Jinek, leveren correspondenten van diverse media en een aantal ervaren rotten hun commentaar op de stelllingen van Luyendijk. ‘Het ongelijk van Joris Luyendijk’heet het eerste hoofdstuk, van correspondent Bram Vermeulen. En daarmee is de toon gezet.

Het begin van de eenentwintigste eeuw wordt voor een groot deel gekenmerkt door de uitdaging van het westen door de politieke islam en de reacties daarop. Hoe deze strijd, die zich op cultureel, politiek, militair en justitieel vlak afspeelt, geduid moet worden is het onderwerp van dit al wat oudere boek van de Brits-Nederlandse schrijver Ian Buruma en de Israëlische filosoof Avishai Margalit. Deze strijd heeft in ideologisch opzicht een lange voorgeschiedenis, betogen de twee, en gaat terug tot de tijd van de Verlichting en de afwijzende reacties daarop. Deze beelden en stereotypen zijn steeds weer terugvinden bij de geharnaste tegenstanders van het westen: de occidentalisten.

Begin jaren negentig was het einde van de geschiedenis nabij. De Muur was gevallen, democratie en kapitalisme zouden overal zegevieren. De superioriteit van het westerse model was aangetoond en binnen de kortste keren zou de hele wereld in een groot Suburbia veranderen, een prettige, hoewel wat saaie omgeving. Dit was het ‘Vals ochtendlicht’ waar tegen de Britse denker John Gray zich in dit boek verzet. Niks einde van de geschiedenis, hernieuwde strijd zou er komen, en ook geen eenvormigheid, maar een competitie van verschillende soorten kapitalisme zou de toestand in de wereld bepalen.