Boekenstrijd

Toen de ‘afvallige’ Ehsan Jami, voormalig PvdA-raadslid in Leidschendam-Voorburg, zijn film An interview with Mohammed had gepresenteerd, reageerden Marokkaanse en islamitische organisaties met een verklaring. “De film is een krachteloos niemendalletje zonder heldere boodschap, of het moet zijn dat de Koran moet worden gelezen in de context van de tijd waarin die is geschreven.” Jami kon daar tevreden mee zijn. Want het idee dat de Koran als een historisch document moet worden gezien, is een voorwaarde voor inpassing van de islam in een andere tijd. Juist de groep die dat ontkent, en de Koran (althans hen welgevallige passages) letterlijk wil nemen als de enige waarheid, veroorzaakt problemen. Zo toonde de afwijzende reactie op de film van Jami, gewild of ongewild, een belangrijk inzicht en kreeg Jami toch voor een groot deel zijn gelijk.

Een jaar geleden zette Geert Wilders zijn film Fitna op internet. Uitgever Oscar van Gelderen en schrijver Khalid Boudou (Het Schnitzelparadijs) hebben deze datum gekozen om hun pamflet Wij hebben altijd gelijk te lanceren. Van Gelderen en Boudou hebben niet als doel Wilders meer publiciteit te bezorgen. Ze bekritiseren juist de media die voortdurend achter hem aanjagen. En ook het gerechtshof had beter niet kunnen beslissen dat Wilders vervolgd moet worden. Hij krijgt nu weer de kans zich als slachtoffer voor te doen. 'Rechtse brallers en linkse drammers' domineren volgens hen de media. We stuiteren van hype naar hype, zonder dat er ooit diep op zaken in wordt gegaan. Van Gelderen en Boudou hebben geen moeite gehad om voorbeelden te vinden, van de overspannen reacties op de vermeende uitlatingen van een islamitische prediker tot het hysterische spoeddebat over problemen rond het openbaar vervoer in Gouda.

Als bewoner van de Amsterdamse Kalverstraat was René Descartes in 1635 op zijn plek. Hij kocht verse kadavers van kalveren en ossen die daar werden geslacht voor zijn anatomisch onderzoek. Want Descartes was niet alleen een denker, maar ook onderzoeker. Hij hield zich bezig met optica, medische vraagstukken, wiskunde en meteoren. Filosofie en meer praktische wetenschap gingen toen nog hand in hand. Zijn grootste ambitie was om het klassieke wereldbeeld, gevestigd op de ideeën van Aristoteles, om ver te werpen. Hij introduceerde de twijfel. Alleen de rede zou kunnen bepalen of iets waar of onwaar is.

Dit is een boek met een merkwaardige ondertitel. "Niets zo veranderlijk als onze identiteit,"  zo vertellen vader en zonen Blokker ons. Niets? Dat is wel heel weinig. En dan dat 'veranderlijk." In ieder geval maakt de ondertitel duidelijk dat dit niet een vrolijke weergave is van de Nederlandse geschiedenis aan de hand van een dozijn moorden. Geen 'alle 12 dood'. De verhalen over het einde van onder andere Bonifatius, Carlo Picornie, Theo van Gogh en de gebroeders De Witt zijn onderdeel van een betoog. Helaas is dat niet altijd een even helder betoog. Maar bedoelen ze dat de Nederlandse identiteit steeds anders is, of dat die eigenlijk niet bestaat? Of menen ze dat er een donkere kant zit aan de Nederlandse identiteit, en dat de volksaard helemaal niet zo kosmopolitisch, nuchter en tolerant is als we graag denken? De Blokkers komen er zelf niet uit en schieten van het ene naar het andere standpunt. Het ene moment wordt beweerd dat er geen Nederlandse identiteit bestaat, het andere dat die identiteit eigenlijk anders is bijvoorbeeld de historicus Huizinga dacht. Identiteit is natuurlijk een lastig begrip. Vooral omdat beschrijven ervan vaak heel dicht aanligt tegen het 'voorschrijven' van een bepaalde identiteit. Wie zegt hoe 'we zijn'…

In de geschiedenis van de Rote Armee Fraktion (RAF) speelt Nederland een bijrol. Het was een toevluchtsoord voor leden van de RAF. De ontvoerde industrieel Hanns Martin Schleyer werd er korte tijd vastgehouden. De RAF maakte hier ook dodelijke slachtoffers. Knut Folkers, Christof Wackernagel en Gert Schneider werden aangehouden en uiteindelijk uitgeleverd. Ze stonden er niet alleen voor, schrijft Jacco Pekelder in Sympathie voor de RAF. Ze kregen steun van advocaten, artsen en activisten. De naam van advocaat Pieter Herman Bakker Schut is onlosmakelijk verbonden gebleven met deze geschiedenis, maar hij was zeker niet de enige.

Laat ik maar met de deur in huis vallen: iets in dit boek irriteert. Het begint met de ronkende toon. Het boek is voor een groot deel als een column geschreven en dat is nogal vermoeiend als je nog tweehonderd pagina’s door moet. Voortdurend komt Den Boef met zijn oordeeltjes en grappig bedoelde aanduidingen, zoals ‘de varkensboerenvleugel’ van het CDA. Dit verbale bombardement heeft op mij een averechts effect. In plaats van te overtuigen roept het voortdurend gebruik van grote woorden twijfel op. Een tweede reden om te twijfelen is de gebrekkige onderbouwing van de boude stellingen. Zo is Balkenende IV volgens hem het ‘meest christelijke’ kabinet sinds Colijn IV. Maar wat bedoelt hij precies met christelijk? Op pagina 9 regeert dat Balkenende-kabinet Nederland ‘feitelijk als een constitutionele theocratie’, dertig pagina’s staat daar opeens een vraagteken achter.

Amadou is een ondernemende, intelligente en rustige Senegalees, die in Dakar koffie en croissants serveert. Met Engelssprekende toeristen oefent hij de taal. Zoals met Parool-verslaggever Marcel van Engelen, die daar verslag doet van de wederwaardigheden van kunstenaar Peter Klashorst. Van Engelen gaat niet in op de uitnodiging van Amadou te komen eten. Maar hij geeft hem wel zijn visitekaartje. Een paar maanden later belt Amadou ineens. Hij is in Nederland. Zogenaamd als muzikant is hij het land binnen gekomen. Van Engelen raadt hem aan terug te gaan. Want een illegaal bestaan in Nederland is niet erg aantrekkelijk, weet hij. Er ontwikkelt zich desondanks iets van vriendschap tussen de twee.

Zie de recensie van het nieuwe en veel betere boek van Arthur Blok over Geert Wilders. ‘Geert’ is een echte Nederlandse jongensnaam die ‘speer’, ‘dapper’ of ‘heerser met de speer’ betekent. En dat is van invloed op de persoon van Geert Wilders. Eigenlijk is het een soort profetie, een voorspelling over zijn verdere leven. Zonder een spoor van ironie brengen de Wilders-biografen Arthur Blok en Jonathan van der Melle deze namenkunde naar voren. Ook de geboortedatum van Wilders is niet zonder betekenis. Uit een Amerikaans boek halen ze een paar algemeenheden over de levensloop van mensen die op die dag zijn geboren, en zie, ze gelden ook voor Wilders. Dit soort dingen maakt het lastig om deze poging tot biografie serieus te nemen.

Amsterdam heeft geen ‘Schefferprobleem’, zei de toenmalige burgemeester, Schelto Patijn. Dat was nadat Paul Scheffer, bijzonder hoogleraar grootstedelijke problematiek, in 2000 zijn opzienbarende artikel Het multiculturele drama had geschreven. Niets aan de hand, we leven vrolijk verder. Het past perfect in Scheffers beschrijving van de politieke cultuur van Nederland, waarin conflicten worden vermeden, zo nodig door ze te ontkennen. Het artikel van Scheffer verscheen aan de vooravond van enorme opwinding en onrust over alles wat met de komst van migranten te maken heeft. De aanslagen van 11 september, de opkomst van en de moord op Pim Fortuyn en nu de opmars van Geert Wilders en Ehsan Jami, het publieke en politieke debat wordt erdoor gedomineerd, bijna gemonopoliseerd.

Sinds de aanslagen van 11 september wordt er veel over gesproken over ‘nieuw’ terrorisme, of zelfs over ‘catastrofaal’ terrorisme. Niet alleen wetenschappers bezigen deze termen. Ook de Nederlandse regering heeft deze overgenomen. Het idee erachter is dat er sprake is van een radicale breuk met het traditionele terrorisme van de jaren zeventig en tachtig. Nu is het niet langer politiek, maar religieus geïnspireerd, niet meer gericht op het ontvoeren of doden van enkele vooraanstaande vertegenwoordigers van de tegenstander, vaak regeringsfunctionarissen, maar heeft het ‘soft targets’ als doelwit uitgekozen. Vanwege deze veranderingen is ook een ander antwoord nodig, is de redenering, een waarin de overheid veel verder gaat dan in het verleden en zich meer richt op het voorkomen van aanslagen.