Boekenstrijd

Laat ik maar met de deur in huis vallen: iets in dit boek irriteert. Het begint met de ronkende toon. Het boek is voor een groot deel als een column geschreven en dat is nogal vermoeiend als je nog tweehonderd pagina’s door moet. Voortdurend komt Den Boef met zijn oordeeltjes en grappig bedoelde aanduidingen, zoals ‘de varkensboerenvleugel’ van het CDA. Dit verbale bombardement heeft op mij een averechts effect. In plaats van te overtuigen roept het voortdurend gebruik van grote woorden twijfel op. Een tweede reden om te twijfelen is de gebrekkige onderbouwing van de boude stellingen. Zo is Balkenende IV volgens hem het ‘meest christelijke’ kabinet sinds Colijn IV. Maar wat bedoelt hij precies met christelijk? Op pagina 9 regeert dat Balkenende-kabinet Nederland ‘feitelijk als een constitutionele theocratie’, dertig pagina’s staat daar opeens een vraagteken achter.

Heksen hebben nooit bestaan. Deze nuchtere constatering is een van de belangrijkste stellingen in dit grondige en intrigerende boek van Norman Cohn. Nu kan dat een open deur lijken, maar zelfs allerlei gewaardeerde en veel gelezen historici hebben gemeend dat er toch wel zoiets als heksenkringen hebben bestaan. Waar er zoveel verhalen over heksen de ronde deden, moest er natuurlijk een kern van waarheid achter zitten. Maar in de analyse van Cohn blijft er van al hun redeneringen en mooie verhalen over vruchtbaarheidcultussen en sabbats niets over. Heksen zijn ontsproten aan het brein van de jagers erop. En de mythes die daaraan ten grondslag gaan ver terug, tot de tijd van de vervolging van de christenen door de Romeinen en zelfs daarvoor.

Het begin van de eenentwintigste eeuw wordt voor een groot deel gekenmerkt door de uitdaging van het westen door de politieke islam en de reacties daarop. Hoe deze strijd, die zich op cultureel, politiek, militair en justitieel vlak afspeelt, geduid moet worden is het onderwerp van dit al wat oudere boek van de Brits-Nederlandse schrijver Ian Buruma en de Israëlische filosoof Avishai Margalit. Deze strijd heeft in ideologisch opzicht een lange voorgeschiedenis, betogen de twee, en gaat terug tot de tijd van de Verlichting en de afwijzende reacties daarop. Deze beelden en stereotypen zijn steeds weer terugvinden bij de geharnaste tegenstanders van het westen: de occidentalisten.

Volgens sommige simpele visies op de geschiedenis van Europa vond in of kort na de Verlichting de scheiding van kerk en staat plaats. Daarna gingen beiden huns weegs en dat is de basis voor onze liberale, seculiere samenleving. Dat de werkelijkheid iets ingewikkelder in elkaar zit, toont de Britse historicus Michael Burleigh aan in zijn monsterproject over religie en politiek sinds de Franse Revolutie. Religie en politiek hebben elkaar op allerlei manieren beïnvloed. Nadat hij in Aardse machten de periode tussen 1789 en 1914 behandelde, bestrijkt hij in dit deel het tijdperk van de ‘totalitaire politieke religies’: fascisme, communisme en nationaal-socialisme. Met een beeldtaal en jargon ontleend aan het christendom schiepen Mussolini, Lenin en Hitler een geperverteerd visioen van verlossing. Om dat te bereiken was ieder middel vanzelfsprekend gerechtvaardigd en moesten diegenen die deel uit zouden maken van het toekomstig paradijs hun volledige leven in dienst daarvan stellen. Zoniet, dan waren ze ook te vernietigen tegenstanders.

Raar woord eigenlijk, naïvisten. Het bestond niet en klopt ook niet. Want –isten zijn mensen die iets nastreven. Afgezien van een enkele kunstenaar komt dat bij naïviteit weinig voor. Maar wat geeft het, het rijmt lekker op islamisten. Dit boek is geschreven naar aanleiding van de cartooncrisis, de enorme ophef en rellen die ontstonden na de publicatie van cartoons van de profeet Mohammed in een Deense krant. Volgens de Deense schrijvers van dit boek had die crisis een ‘beslissend karakter’. Dat lijkt wat overdreven. Het is eerder één etappe in een reeks van botsingen tussen het islamisme en het westen. En als deze crisis beslissend was geweest, had ik wel duidelijker willen lezen wat de uitkomst was. Volgens de auteurs was het een demonstratie van macht van de islamisten. Maar een echte overwinning was het toch niet. Het heeft, vermoed ik, ook wel als waarschuwing gewerkt voor waarnemers in het westen.

  Interessante, maar niet licht te verteren onderbouwing van de stelling dat ook na de Franse revolutie religie en politiek met elkaar op allerlei manieren in wisselwerking bleven. Een aanval vanuit conservatieve hoek op zowel de utopisten, die met hun politieke religie steeds weer teruggrijpen op christelijke beelden, als op liberalen die religie totaal denken te kunnen uitbannen uit de politiek.

Wat drijft de leden van de Hofstadgroep in hun terroristische strijd in Nederland? Dat is een vraag die steeds weer opdoemt, bijvoorbeeld in de processen tegen de leden van die groep die nog steeds gaande zijn. Maar dat onderwerp is niet alleen voor de rechters en officieren van justitie interessant, het heeft ook een zware politieke lading. Marius Wessels, medewerker van de VVD-fractie in de Tweede Kamer, heeft voor de Teldersstichting, het wetenschappelijk bureau van die partij, onderzoek gedaan naar ‘de radicaal-islamitische ideologie van de Hofstadgroep.’ Het is een beknopt werk van nog geen honderd pagina’s. Wessels vindt dat de opvattingen van de Hofstadgroep tot dusver niet serieus genoeg zijn genomen.

Recensie door: Luc Panhuysen Hoeveel materiaal heeft een biograaf nodig om zijn verhaal een eigen kleur en geluid mee te geven? Henri van der Zee, oud-correspondent van de Telegraaf in Londen, vertelt de geschiedenis van Jacobus Captein, een ex-slaaf over wie niet veel bekend is, en noemt dat leven zelfs `dramatisch’. Wat beslist aan het drama toevoegt, is de wrede onafwendbaarheid waarmee alle tegenspoed zich ontvouwt. Jacobus Captein (1717-1747) werd niet oud, en ook dat lijkt logisch te midden van zo veel verwarring. Zijn leven begon in volkomen onschuld, hoogstwaarschijnlijk in een dorp in West-Afrika. Op achtjarige leeftijd werd hij ontvoerd door slavenrovers. Vanaf dat moment ging hij van hand tot hand: hij werd verkocht aan een Zeeuwse zeekapitein, die hem vervolgens cadeau deed aan een koopman van de West Indische Compagnie (WIC). Hij ontmoette in korte tijd veel sympathieke Nederlanders die zich over hem ontfermden en hem kansen boden waar een witte knul van zeventien alleen van kon dromen. Niets leek zijn geluk in de weg te staan.  

Het levensverhaal van Ayaan Hirsi Ali was in grote lijnen en soms tot in details al bekend, voor haar autobiografie verscheen. Er zijn weinig politici waarvan zoveel bekend is. De stamboom van Hirsi Ali, ooit  Hirsi Magan, werd tot in de Tweede Kamer besproken. Haar gedwongen huwelijk, haar vluchtverhaal, haar besnijdenis, waren onderdeel van een politieke legende. Bij haar was er al vrijwel geen scheiding tussen persoon en politiek en voor zover die nog bestond is die hier nog verder weggehaald. Zeker het eerste deel, over haar leven in Afrika, is van een soms pijnlijke openhartigheid.

Het had weinig gescheeld of de vaderlandse muziek was verrijkt met een ‘ Minister Colijnmarsch’, gecomponeerd ter gelegenheid van de zeventigste verjaardag van de premier en leider van de anti-revolutionaire partij. Maar Hendrikus Colijn liet, na enige interesse getoond te hebben, weten dit toch geen goed idee te vinden.Er zijn in Schipper naast God, het tweede deel van de Colijn-biografie van VU-historicus Herman Langeveld meer voorbeelden te vinden waar de politicus zich net op tijd of na een korte dwaling bedacht. Zo toonde hij in de jaren dertig warme belangstelling en waardering voor het fascisme van Mussolini. Maar hoewel hij bleef vinden dat de regering minder afhankelijk zou moeten zijn van het parlement, heeft hij nooit geprobeerd het politieke systeem op radicale wijze te veranderen. Na het begin van de bezetting publiceerde hij de brochure Op de grens van twee werelden, waarin hij er vanuit ging dat Duitsland voorlopig het vasteland van Europa zou beheersen. Nederland moest zich daar maar bij neerleggen. Een half jaar later had hij dit idee verlaten, waarbij niet helemaal duidelijk wordt hoe dat zo snel heeft kunnen gebeuren.