Boekenstrijd

Mensen moeten leren uitsterven, schrijft filosoof Lisa Doeland. Want het is een vergissing te denken dat het allemaal wel goed komt.  Maar is alles dan verloren?  Vanaf de eerste zin van het boek van filosoof Doeland is duidelijk dat dit geen feel-good werk gaat worden. Ze begint met de ‘pijnlijke waarheid dat de wereld zoals wij die kennen allang voorbij is’. Ook is helder, al na die eerste zin, dat dit boek discussie oproept met uitgesproken stellingen. Klopt het wat ze zegt?  En wie wordt er bedoeld met dat ‘wij’? De schrijver en de lezer? Activisten van Extinction Rebellion, zoals Doeland? De mensheid? Naar eigen zeggen gebruikt Doeland het eerste persoon meervoud zo’n zevenhonderd keer in het boek, zonder duidelijk te maken wie ze er precies mee bedoelt. ‘Want het collectiveert. Het activeert.’ Maar juist het collectief maken van problemen kan leiden tot passiviteit. Gooi het maar over de schutting bij het ‘wij’.  Apocalypsofie verschilt op een belangrijk punt van vele klimaatboeken die nu verschijnen. Hier wordt niet voor de zoveelste keer uitgelegd hoe ‘we’ de ‘planeet’ kunnen redden. Dit is een uitgesproken pessimistisch werk, een pleidooi voor doemdenken. Doeland verzet zich tegen ‘gevaarlijke fantasieën’ die gebruikt worden om de…

Filosofie in de Lage Landen: dat is natuurlijk Spinoza. En dan? Kende deze streken buiten hem grote denkers, afgezien van enkele passanten? Misschien wel niet, maar dat heeft filosoof Erno Eskens er niet van weerhouden een levendige geschiedenis te schrijven van de denkers en dwalers die zich door de eeuwen op dit grondgebied hebben opgehouden. Dat heeft hij gedaan door zijn bereik op verschillende manieren te vergroten. Niet alleen door ruimhartig ook ‘dwalers’ te beschrijven. Wie bij welke groep hoort, laat Eskens wijselijk aan de lezer over, al zijn zijn voorkeuren soms duidelijk. Daarnaast heeft iedere denker die een tijdje hier verbleef daarmee een plekje in het boek verdiend. Denk aan Karl Marx die in Zaltbommel zat, de anarchist Proudhon die een tijdje in Brussel woonde, Descartes en Locke die naar de Republiek kwamen om van de relatieve vrijheid te profiteren, en aan Jean-Paul Sartre die een dagje in Amsterdam was om daar een niet te volgen betoog te houden. Eskens heeft ook heel nadrukkelijk vrouwelijke denkers gezocht en gevonden, van Anne-Maria van Schurman (1607-1678), via onder anderen Jeanne Wyttenbach-Gallien (1773-1780), die liever in het oude Athene had gewoond tot Else Barth (1928-2015). Ook besteedt hij aandacht aan mensen uit…

Kinderen martelen is kwaadaardig. Daar is iedereen het toch over eens? En als dat zo is, dan is toch bewezen dat er morele waarheid bestaat, die onafhankelijk is van tijd, plaats en cultuur? Dat is een van de redeneringen die de Duitse filosoof Markus Gabriel gebruikt in zijn poging om aan te tonen dat er universele morele waarden bestaan. En dat is een bouwsteen voor zijn stelling dat morele vooruitgang mogelijk is. Toch roept zelfs het voorbeeld over de kinderen vragen op. Als kinderen martelen kwaadaardig is, impliceert dat bijna dat martelen van volwassenen minder kwaadaardig is, misschien wel acceptabel. En tot welke leeftijd zijn mensen kinderen? 12 jaar, 16, 18 jaar? Zo zijn er ook vraagtekens te zetten bij een reeks van andere ‘morele vanzelfsprekendheden’ die Gabriel, ‘de jonge God van de Duitse filosofie‘,  presenteert. ‘Als vrijwilliger meehelpen bij de integratie van door oorlog getraumatiseerde vluchtelingenfamilies is goed’ is er een van. Maar daar verschillen de meningen nogal over, ook in Duitsland. ‘De planeet nu kapotmaken zodat toekomstige generaties moeten lijden, is slecht’ is een andere vanzelfsprekendheid volgens Gabriel. De vraag is uiteraard of de planeet kapot kan, welke handelingen daaraan bijdragen, of we voor toekomstige generaties kunnen denken…

Het antropoceen is in korte tijd een veelgebruikt begrip geworden. Het is omarmd door activisten en wetenschappers, maar ook verworpen. Over de betekenis is onenigheid en het is nog niet daadwerkelijk vastgelegd dat geologisch gezien het antropoceen is aangebroken. Maar er is blijkbaar behoefte aan zo’n begrip, dat aangeeft dat in de huidige tijd de mens een zeer grote invloed heeft op zijn omgeving. Dat begrip geeft aan dat de verhouding tussen mens en natuur veranderd is. Hoe dan en wat nu? Dat zijn de grote vragen. Daarover gaat After Nature van Jedediah Purdy, hoogleraar rechten in de VS. Voor een antwoord gaat hij eerst terug in de Amerikaanse geschiedenis en kijkt dan vooruit. Een ding staat voor hem voorop: de term kan niet betekenen dat mensen achterover leunen vanuit een fatalistische houding. Het antropoceen is een oproep om in actie te komen. Purdy onderscheidt vier manieren waarop de (nieuwe) Amerikanen met hun natuurlijke omgeving zijn omgegaan. De eerste was de providentiële wijze: het Amerikaanse land was een schepping van de Voorzienigheid. Die schepping was de kolonisten gegeven om met hun arbeid om te vormen tot een aards paradijs. Het land moest dus gecultiveerd worden. Bij de vroege kolonisten had…

In Oog in oog met Gaia zijn acht lezingen van de Franse filosoof Bruno Latour gebundeld, die samen het ‘het Nieuwe Klimaatregime’ in kaart brengen. Een grote diversiteit aan thema’s komt voorbij: uiteraard de klimaatverandering, maar ook of vooral politiek, wetenschap en religie. Hij presenteert controversiële denkers zoals Carl Schmitt, die je met voorzichtige doses tot je moet nemen, zoals Latour schrijft. Ook James Lovelock, de bedenker van de Gaia-theorie, is omstreden, zij het om heel andere redenen. Hier zijn acht lessen uit die acht lezingen. Die bieden geen volledige samenvatting van het boek,  maar geven een impressie van een aantal hoofdlijnen. 1. ‘Hoop is een slechte raadgever.’ Boeken en artikelen over het klimaat (of andere akelige onderwerpen zoals de coronacrisis) willen vaak hoop bieden. Maar volgens Latour is dat in het geval van de klimaatverandering, van onze veranderde verhouding met de natuur, niet mogelijk. Hij spreekt ook niet over een crisis, want dat suggereert een voorbijgaande fase. ‘Het is definitief’. Hij komt hierop nadat hij heeft gesteld dat de ‘ecologische mutaties’  (zijn term voor klimaatverandering en aanverwante ontwikkelingen) wel degelijk bekend waren, maar dat er niets gedaan is. Die situatie leidt tot waanzin, die zich kan uiten in ontkenning,…

Op de lange termijn zijn we allemaal dood. Wie dat ooit als eerste heeft gezegd, weet ik niet. Filosoof Roman Krznaric maakt zich er niet zo makkelijk vanaf als het gaat om de lange termijn. In zijn boek De goede voorouder houdt hij een pleidooi voor het langetermijndenken. Mensen moeten niet gericht zijn op de onmiddellijke bevrediging van hun verlangens. Ze moeten denken aan de gevolgen van hun handelen over 100 jaar of misschien wel langer. Volgens Krznaric beschikken mensen over een ‘eikelbrein’ en een ‘marshmallowbrein’. Het eikelbrein denkt op lange termijn, zoals iemand die een eikenboom plant die nog honderden jaren kan groeien. Iemand die de marshmallow direct verslindt, denkt op korte termijn. Nu hebben beide manieren van denken hun voor- en nadelen en komen op hun tijd van pas. Tirannie van het nu Volgens Krznaric leven mensen tegenwoordig in ‘de tirannie van het nu’. Het is zo’n soort generalisatie die lekker klinkt, maar ook tegenspraak oproept. Uiteraard moedigt de consumptiemaatschappij aan tot consumeren. Maar mensen zijn ook bezig met hypotheken met een looptijd van dertig jaar; het op de wereld brengen van kinderen; onderwijs. Het zijn allemaal activiteiten die een langere periode beslaan of lange effecten hebben. Er…

‘De vos weet van alles, maar de egel weet een groot iets’. Deze spreuk van de Griekse denker Archilochus heeft de Britse filosoof Isaiah Berlin in 1951 gebruikt om een verschil aan te duiden tussen twee types denkers, kunstenaars en schrijvers. ‘De vos’ verkent het veld wijd en zijd, snuffelt hier eens aan, laat daar een spoor achter, maar laat zich niet vastpinnen. ‘De egel’ is minder avontuurlijk, maar weet een ding goed, hoe zich te verdedigen. Zo vallen allerlei mensen in te delen. Wie deze website vaker leest, herkent streken van de vos. Allerlei onderwerpen komen er langs, pogingen tot beperkingen tot een terrein falen steeds. Een egelwebsite houdt zich met een onderwerp bezig, bijvoorbeeld deze site over Friedrich Nietzsche. Die Duitse filosoof was volgens Berlin een egel, iets waar ik denk discussie over mogelijk is. Maar de analogie van de twee diersoorten is maar een opstapje in dit essay. Die vergelijking wordt door Berlin vooral gebruikt om een verhaal te vertellen over de Russische schrijver Lev Tolstoj, en vooral over diens geschiedfilosofie. Tolstoj zag de geschiedenis als een ongestuurde opeenvolging van gebeurtenissen, hij nam afstand van theorieën over grote begrippen en krachten die de geschiedenis zouden sturen. Die…

Al bijna mijn hele lezende leven heb ik boeken van Friedrich Nietzsche. De fascinatie met de filosoof met de hamer begon al jong en was een familiekwestie. Ook een guilty pleasure, misschien, gezien zijn dubieuze interpretatie. Zijn boeken waren lastig door te komen, maar de aforismen maken ze geschikt om in te grasduinen. Onlangs las ik Aldus sprak Zarathoestra eindelijk in zijn geheel. Ik kreeg dit exemplaar, in de oude vertaling, van mijn vader toen ik in 1986 van Groningen naar Amsterdam verhuisde. Het begin van het verhaal, waarin Zarathoestra van zijn berg afdaalt naar de stad om zijn levenslessen te verkondigen, had ik vaak gelezen, maar na een aantal pagina’s was ik steeds afgehaakt. En dat was jammer. Want het boek als geheel was een prachtige ervaring. En juist ook in deze vertaling. De taal van de jaren dertig past goed bij de Bijbelse, profetische vertelling. En het is echt een verhaal, vol gebeurtenissen en merkwaardige personages, Zarathoestra voorop. Ook dwazen, sprekende dieren, discipelen, de ‘laatste’ en de ‘lelijkste mens’ en de laatste paus komen er in voor. En de oude vrouw die riep: als je naar de vrouwen gaat, vergeet de zweep dan niet. Illusies Het lezen van…

Als er een ramp uitbreekt, zijn er in theorie twee reacties mogelijk. Het is redden wie zich redden kan, of het is allen ten samen tegen het gevaar. In de praktijk zijn er uiteraard allerlei mengvormen mogelijk. In de Covid-19-epidemie lijkt de solidariteit binnen landen groot. Tussen landen is de samenwerking vaak ver te zoeken en is de corona-epidemie zelfs een nieuw strijdtoneel in de geopolitieke strijd tussen China en de VS. In de termen van de Sloveense filosoof Slavoj Žižek is de keuze tussen ieder voor zich en collectivisme een keuze tussen barbarisme en beschaving. In zijn snel geschreven en snel vertaalde pamflet Pandemie is de noodzaak voor ‘coördinatie van productie en consumptie’ een van de belangrijkste rode draden. De markten kunnen de huidige problemen niet oplossen, de overheden moeten ingrijpen. Rampencommunisme Overheden doen dat ook, met miljarden en biljoenen euro’s en dollars. De vraag is echter wat de overheden met die economische macht gaan doen. Is het de bedoeling om de oude orde zo snel mogelijk te laten terugkeren of moet er juist iets anders gebeuren? Voor Žižek is dat duidelijk. Nog meer dan voorheen is voor hem de noodzaak van een nieuw uit te vinden communisme aangetoond….

Leven zonder te werken is straks voor velen mogelijk dankzij de automatisering. Dat is het uitgangspunt van dit utopische geschrift van Richard David Precht, de popfilosoof van Duitsland. En dat is helemaal niet erg, want dan kunnen mensen doen wat ze zelf willen, zonder vervreemding en eentonigheid. De titel slaat op een passage uit het werk van Karl Marx en Friedrich Engels, die zich ooit lieten verleiden om iets te schrijven over hoe het leven onder het communisme zou zijn. Dan zouden mensen ‘s morgens kunnen jagen, ‘s middags de kudde kunnen hoeden en ‘s avonds als criticus op te treden. En dat zonder ooit jager, herder of criticus te worden. In plaats van verplichte arbeid zou vrije activiteit mogelijk zijn. Vierde industriële revolutie ‘Kapitalisme’ en ‘toekomst’ passen niet meer bij elkaar, stelt Precht. De techniek brengt niet het heil, het gaat om de manier waarop de techniek wordt aangewend. De toekomst wordt door ons gemaakt, is nog een van de stellingen van Precht. In dit tijdperk van de vierde industriële revolutie wordt alles anders. Maar Silicon Valley mag niet het beeld van de toekomst bepalen: daarin heerst vooral een zielloos streven naar efficiency. De toekomst van werk staat in…